Тоғысха уғаа кӱс чон
24.04.2024
Хабарлар
Чон пірікчеткен кӱн таныхталчатхан мероприятие тузында, 2015 чыл
Хакасия – прайзыбыстың ибі. Республикада, пір улуғ ибдегі чіли, чуртапчатхан аймах национальностьтығ чоннар санында кореецтер полчалар. Олар Россиязар пос кӧңнінең кӧс килгеннең пеер пӱӱл 160 чыл таныхталча
Пістің чирібісте кореецтернің национальнай диаспоразы 23 чыл мының алнында санға алылғанда, пу организация пастап «Ассоциация Корейская диаспора» адалтыр. Аннаң диаспора чӧбі паза ӧткіннернің ӧмезі устаҷаң. Ассоциацияның президенті Константин Кан полған. Ол Хакасиядаң кӧс парыбысханда, диаспора пасха адал парған. Амды регион организациязының официальнай ады: «Корейская диаспора «Чосон». Аннаң ідӧк ле диаспора чӧбі устапчаттыр. Пу чӧптің кнезі Олег Хегай полча. Ол 2014 чылдаң анда устағҷы полыбысхан. Ол чонының тархынынаңар, кибірлерінеңер, пӱӱнгі чуртазынаңар чарыда чоохтаан.
Че пурун танызып алаалар орындағы кореецтернің саблығ оолғынаң. Олег Николаевич – Харатаста тӧреен-ӧскен кізі. Анда ол 16 № школада ӱгрентір. Школа соонаң Хызылчардағы политехническай институтсар ӱгренерге кіріп алып, аны 1980 чылда маңнаныстығ тоосча. Анаң Ленинградта аспирантурада ӱгренген, кандидат диссертациязын арачылап алған. Ол техническай наукаларның кандидады. Позы пӱдірігҷі полыбызып, ол пу хынған профессиязына, университетте доцент полып, чииттерні ӱгрет парча. Хакас техническай институтта 20 чыл доцент полып істен салған, Хакас хазна университедінде – ідӧк 20 чыл. Студенттерні пӱдіріг дисциплиналарына тиксі 40 чыл ӱгрет парир. Амғы туста ол ХГУ-ның инженер-технология институдында «Тимір конструкциялар» паза «Ағас конструкциялар» курстар апарча.
О.Н.Хегай таныхтаан, Кореядағы чон мының алнында японнарға чабыра пастырҷаң. Кореецтер японнардаң тоғыр чаалас турғаннар, че оларның кӱзі тиң полбаан. Партизаннар отрядтары ыырҷаа хыза пастыр сыхханнарында, олар 160 чыл мының алнында Россиязар полызығ сурап айланғаннар. Приморье чирінде нинҷе-де муң кореец сӧбірелеріне чуртирға чарадарға сурынған. Іди оларға хан тузында, Приморьезер пос кӧңнінең кӧс киліп, чуртирға чарадылған. Анда пу чон аал хониинаң айғазып чуртап сыххан. Совет тузында, тізең, аал хониин кӧдірчеткен чон Приморьедең хазнаның тирең хойнындағы чирлерінзер кӧзірілген. 1936-1937 чылларда хазна устағҷызы И.В.Сталиннің указынҷа кореецтер ол чирлердең парчан кӧзірілген Ортын Азиязар: Казахстан, Киргизия, Узбекистан паза пасха даа республикаларзар.
– Ағам чоохтаҷаң, кізілерні таарлағ вагоннарзар одыртып апарғлааннар. Хада иң не кирек нимелерні аларға чарадылған. Анаң чоныбысха ол наа чирлердең СССР-ның пасха орыннарынзар кӧзерге чарабас полҷаң. Чоохтирға кирек, кореецтер пасха чирзер прай чоннаң иң пурун кӧзірілгеннер. Анаң 1937 чылда репрессияа прай чоннар хабылғаннар. Ағам ідӧк репрессияа хабылған кізі, – чоохтаан Олег Николаевич.
Чаа соонаң оларға СССР-ның пасха регионнарынзар кӧзерге чарадыл сыхханда, кореецтер Хакасияда даа чурт салынғаннар. Ортын Азиядаң Харатассар кӧп сӧбіре кӧс килген, хайзы-да Ағбанда чуртаан. Харатаста кореецтер школазы даа пар полтыр.
1990 чылларда СССР изел парғанда, алынҷа хазна полыбысхан республикалар ноға-да санап сыхханнар: оларның чирлерінде орындағы ла чон чуртирға кирек, нациялары «арығ» ползын тіп сылтағ таап алғаннар. Андада Ортын Азияда чуртапчатхан кореецтер Россиязар пар сыхханнар, ол санда Хакасия оларның чуртаҷаң чирі пол парған. Мында олар Харатаста, Ағбанда, Хубачарда, Сон пилтірінде паза пасха даа аалларда чуртағлапчалар. Итсе-де, оларның саны Хакас чирінде улуғ нимес.
Россиязар пу чон пос кӧңнінең кӧс килгеннең пеер пӱӱл 160 чыл таныхталча. Пістің республикада олар корейскай фестивальны чайғызын ӱлӱкӱннирге пӧгінчелер. Паза постарының «Чосон» организациязының 10 чылын хада пайрамнирлар.
Чонның кибірі хоостыра кореец кізінің чуртазында ӱс ӱлӱкӱн таныхталчаттыр. Пастағызы Асянди адалча. Иркеҷекке пір час тол парза ла аның тӧреенін ӱлӱкӱннепчеттірлер. Ікінҷі ӱлӱкӱні – той. Ол хыс пала ирге парза алай оол ипчі алза таныхталча. Ӱзінҷізі – Хангаби, ол 60 час алтабысхан кізінің пайрамы. Пу ӱлӱкӱннерні ідӧк стол тіпчеттірлер. Тӧртінҷі стол – ӱреен кізінің столы.
Асяндині иркеҷектің аға-ууҷазы иртірчеттір. Кореецтернің кӧрізінең, пала тӧріп парза, аны кізее санирға ам даа ирте. Иркеҷек пір чыл чуртап салза, андада ла ол кізее санал сыхча. Мындағ кӧріс тик чирдең не тӧрібеен. Алында чон уғаа чуға чуртаҷаң, час палалар матап ӱреҷеңнер, пір частыға теере хайзы-да сыдабин парҷаң. Че пу чазына иркеҷек хазых хал парза, анзы улуғ ӱлӱкӱнге саналҷаң. Ӱлӱкӱнге прай туғаннар, нанҷы-арғыстар чыылысчалар. Палаҷахха пайрамнығ стол тимнелче. Андар хайди даа рис сал салчалар, ідӧк чуртаста киректелчеткен ол-пу нимелерні. Иркеҷекке столдаң ӱс ниме алып аларға кирек. Ол чуртазында кем поларын піліп аларға харазып, іди тӧлке сал кӧрчелер. Кӧзідімге, столдаң чіп хаап алза – узах чуртастығ полар, ахчаны холына алза – пай чуртастығ. Рис тох чуртасты таныхтапча, хыпты полза, кип-азах пысчаң ус, ручка полза, хыйға кізі алай ӱгретчі полар тіп киртінчелер. Анаң иркеҷектің столынзар прай туған-чағыннары, сыйых идіп, ахча хайди даа сал пирчеттірлер. Ахчаны палаҷахтың іҷе-пабазы чыыпча.
Мының алнында наа ирепчінің тойы ікі чардыхтығ полып иртірілҷең. Пастағы чардығында аны хыстың ибінде тойлаҷаңнар. Пеер оолның нинҷе-де туғаны (оларның саны саарсых поларға кирек) паза родтағы иң улуғларының хайзы-да ааллап килчелер. Че хыстың ибіндегі тойға оолның іҷе-пабазына килерге чарабас полтыр. Анда кӱн ортызына теере тойлаан соонаң, кӱннің ікінҷі чардығында ӱлӱкӱн оолның чуртында узарадылча. Пеер ідӧк хыстың саарсых саннығ нинҷе-де туғаны ааллап килче, че аның іҷе-пабазын ааллатпинчалар. Оол тойда позының туразынзар хыснаң хада айланча. Чуртсар кірзе, наа ирепчее ристіг хапсар азахтарынаң хайди даа пазарға кирек полтыр, андада тох чуртастығ поларлар тіп санапчалар. Хыс пала хазинезінең пір кӧріндессер кӧрінібізерге кирек – удур-тӧдір хырыспас ӱчӱн. Килін ирінің чағыннарына тимнеп килген сыйыхтарын читірче. Той кӱні ле пайрамналча.
Кореецтернің тойында, 2015 чыл
Хангаби – 60 чазын чазап салған кізінің пайрамы. Ол палаларының кӱзінең иртірілче. Пайрамын таныхтапчатхан кізее пала-пархалары, чееннері паза пасхазы даа ӱс хати пазыр пирчеттірлер.
Сӧбіре кибірлерінең пасха, кореецтер чон ӱлӱкӱннерін таныхтапчалар. Ол санда – Іскеркі Наа чыл. Сыыратсар ӧбекелерін сағысха кирерге чылда ӱс хати чӧрчеттірлер.
Амғы туста кореецтер постарының кибірліг ас-тамаан сыбыра тимнепчелер. Оларның чиистерін тилекейдегі прай даа чон чахсы пілче. Кӧзідімге, суғда пызырылған ристіг саламат, кимчи, аймах-пасха салаттар. Олег Николаевичтің чооғынаң, пістің рыноктарда садылчатхан амғы салаттарны Россияда чуртапчатхан кореецтер сағын таап алғаннар. Алында олар чиисті кӧбізін талай ас-тамаанаң тимнеп турған ползалар, Россияда чуртап сыхханда, орында талай ас-тамаа чох полған сылтаанда, ол-пу салаттарны чир тамаанаң тимнирге сағын таап алғаннар.
Россиядағы кореецтернің тіллері Кореядағы чуртағҷыларнинаң саңай пасхалалчаттыр. Мындағылар иргі тілнең ам даа чоохтасчаттырлар – ӧбекелері 160 паза аннаң даа кӧп чыл мының алнында пілген тілнең. Андағ нимені амғы тілнең чоохтанчатхан Кореядағы чон чахсы сизінче. Кӧзідімге, пеер Ӱстӱнзархы Кореядаң ааллап килген туғаннарынаң орыстазып ла тіл алысчалар. Мыннаң андар тоғынарға алай чуртирға парыбысхан кореецтер анда орындағы амғы тілге ӱгреніп алчалар. Хаҷан-да Россиязар кӧс килібіскеннернің тӧлі, иргі тілні хайраллап халған даа полза, че ӧбекелері чирінең тамырлар ӱзілгенде, пасха тілліг пол парған.
Пӱӱн 70 час ас парған улус тӧреен тілін ундубаан, аннаң чоохтасча. Че 45 частаң улуғ кізілер аннаң оой чоохтас полбинчаттырлар. Чииттер, тізең, пос тілінең чоохтазар узын саңайға даа чідір саларға айабас.
Хакасияда чурттығ кореецтернің «Чосон» диаспоразының тоғызынаңар чоох апарза, организациядағылар республикада иртірілчеткен аймах мероприятиелерде, ӱлӱкӱннерде сыбыра ӧткін араласчалар. Олар республиканың национальнай паза территориальнай политика министерствозы иртірчеткен мероприятиелерде хайди даа поларға харасчалар. Тун пайрамда, Чыл пазында алай Россия кӱнінде, пасха даа ӱлӱкӱннерде оларны кӧр халарзың.
Олар пасхазына даа полызарға сыбыра тимделер. Ӧнетін чаа операциязы чарлалғанда, мобилизацияа хабылғаннарға полызарға кӱстенгеннер. Кӧзідімге, оларға киректелчеткен ниме-нооны алар ӱчӱн, ахча чыып алып полыстырлар. Ікі чыл мының алнында Луганск паза Донецк чиріндегі чуртағҷыларға аймах кип-азах чыып алып ыс пиргеннер. Орындағы пір идінҷектің улуғ ӧртте цеғы чох иділгенде, ідӧк ахчанаң полыстырлар. Хабас пирерге сурынған кізіні хайығ чох артыспинчалар.
– Кореецтер тоғысха уғаа кӱлӱк чон полча. Ортын Азиязар чоныбыс чуртирға килгеннең, анда аал хонии уғаа пӧзік синге кӧдіріл парыбысхан. Рис, хлопок, чир тамаа матап ӧскіріл сыххан. Чирнең тоғынарға кирек нооза, ол істеніске хынча, – таныхтаан чооғында устағҷы.
Хакасияда пу кӱнде чир тамаан ӧскіріп айғасчатхан фермерлернің аразында кореецтер дее пар. Олар хыраларында капуста, ӱгӱрcӱ, помидор паза пасха даа нимелер ӧскірчелер. Аннаң пасха, пу чонның илеедезі имҷі дее полып, ӱгредігде дее істенчелер, кем-де пірее устағ-пастағда тоғынча алай идінҷек полча. Кӧзідімге, Алтынзархы Кореядаң сыххан кізілер чахсы, кӱлӱк пӱдірігҷілер полчалар тіп махтапчалар.
Олар чонының сабланчатхан матыр кізілеріне морсынчалар, поғдархапчалар. Іди Павел Михайлович Кимнің ады улуғласнаң адалча. Ол композитор, дирижер, музыкант, Россия искусствозының саблығ деятельі, Алтай Республиканың сах андағох саблығ деятельі полча, ідӧк Россияның паза Хакасияның композиторлар пірігізінің кізізі, профессор, ХГУ-ның искусстволар институдының кафедразында істенче.
Чоохтирға кирек, кореецтернің сӧбірезінде пабаны иң пурун столға одыртып азырапчалар. Ол прай сӧбірені азырапчатхан кізі полча, аннаңар аны іди улуғлирға киректелче. Сӧбіре пазын пурун азырап алған соонаң палаларны стол кистінзер одыртчалар, анаң на пасхазы азыранарға иртче. Піди, паба кізіні матап улуғлапчатханнаңар искіріп, чооғын тоосхан организация устағҷызы.
Сомнар «Чосон» диаспораның социальнай сетьтегі страницазынаң алылған
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылған)
Автор :
Инора Боргоякова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
| 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
| 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
