Идінҷекке ӧзер оңдайларны ас пирерге
12.04.2024
Хабарлар
Римма Мальчикова Хакасияның тиліс чӧбінде сан пиріснең чоох тутча
Азых чоохтазығ. 2023 чылда Хакасияда инвестиция тилізі агентствозы (АИР) тӧстелген. Пӱӱн піс аның устағҷызы Римма Мальчикованаң хада пылтырғы тоғыс салтарларынаңар паза пӱӱнгі пӧгіннердеңер чоохтасчабыс
– Римма Риманто, чоохтап пиріңер, нименең пасхалалча агентствоның тоғызы алындағы Инвестицияларға хабазығ кінінің тоғызынаң, ол ідӧк Хакасияның «Минің пос киреем» кінге кірген?
– Хакасияның инвестиция тилізі агентствозы алында полған кіннің тоғызын алғытча тирге чарир. Ол кін апарған тоғысты толдырча паза наа кӧстеглерҷе тоғынар. Кӧзідімге, агентствода хазнаның паза пос киреенең айғасчатханнарның хада-пірге тоғызы ӱчӱн нандырчатхан дирекция тӧстелген. Пу кӧстегҷе республикада пӱӱнгі кӱнге теере ӧнетін тоғыс апарылбаан, че андағ пӧгін пар. Пасха регионнар ол кӧстегҷе ӧткін тоғынчалар, аннаңар пӱӱнгі кӱнде піс хазнаның паза пос киреенің хада-пірге тоғын полар оңдайларны істесчебіс. Пір спорт пӱдіриине килістіре чир таап алғабыс. Аның ээзі муниципалитет полча. Пӱӱнгі кӱнде чӧптезіглер апарчабыс.
– Хазнаның паза пос киреенең айғасчатханнарның хада-пірге тоғызында ниме кӧрілче?
– Хайызығларның ікі кӧрімі пар: пастағызы – концессия чӧптезии, ікінҷізі – хазнаның паза пос киреенің хада-пірге тоғызы (ГЧП). Мыннаң мындархы хаалағлар анзынаң палғалыстығ: хайдағ кӧcтегҷе чӧптезіг иділген, кӧзідімге, спортча полза, аны Хакасияның спорт министерствозы хайығда тудар, республиканың тибіреділбинчеткен ис-пайы полза – республика ӱлгӱлері. Піс проекттерні чуртасха кирерге полысчабыс, кӧрілген хаалағлар тузында толдырыларын, пічіктер тузында тимнел турарын паза пасха сурығларны хайығда тутчабыс.
ГЧП аймах оңдайлығ полча, ол санда олған садтарын паза школаларны пӱдірерінҷе. Олар парыс таа ағылчалар, андада проект хорадығларын айландырып алча. Че ідӧк чонға кирек пӱдіріглер пар, андада идінҷектің парыстанҷаң оңдай чох полча. Чӧптезігде полған на сари – ӱлгӱ органы паза идінҷек – ниме ӱчӱн нандырығлығ полары таныхталча. Аннаңар пу тоғысты тилітчең оңдайлар пар, піс хайдағ кӧстеглерге хайығ айландырарын кӧрчебіс, хайдар ідӧк федеральнай ахчаны тартып аларға чарир. Пӱӱнгі кӱнде спортта ол тоғыс иптел парған тирге чарир, идінҷектің спорт пӱдіриине хабазығ алар оңдайы пар.
2023 чылда Хакасияда регионның инвестиция стандарты (РИС 2.0) кирілген (піс аннаңар пасхабыс. – Ред.), пӱӱл муниципалитеттернің инвестиция стандартын (МИС) кирерге пӧгін турча. Піс муниципальнай пӱдістерге ол стандарт хайдағ кирексіністердең пӱдерге киректелчеткенінҷе чӧптер пирербіс. Оларның, иң артых опытнаң тузаланып, пос чирін тилідерге оңдай полар. Піс муниципальнай пӱдістернең хада-пірге тоғынарбыс. Пӱӱнгі кӱнде оларның піреезінең тоғынып пастабысхабыс. Іди ирткен чылда Абаза, Саяногорск паза Харатас городтарның устағ-пастағларынаң хада піс Стратегия сағын тапчаң кіннің кізілеріне пу орыннар хайди чуртапчатханын кӧзіт пиргебіс. Ӧӧнінде оларның хайиин Абаза город тартхан. Анда пістің правительствоның чӧптезиинең ТОСЭР – чуртас-экономика алнында тиліпчеткен орын – тӧстелген. Россияның экономика тилізі министерствозының кӧрізінең, пу тайғадағы городта киректер уйан парчалар. Федеральнай кіннің кізілері моногородтарның тилізіне кӧстелген хазна программаларына пістің хайиибысты айландырғаннар. Че Абазадаң пасха, піс оларға ідӧк Саяногорскты паза Харатасты кӧзіт пиргебіс. Пу чорых сылтаанда піс моногородтарға кӧрілген хазна хабазии киректелчеткенінеңер, че аны алар оңдайлар уғаа сидік полчатханынаңар салтарға килгебіс.
– Абазада ТОСЭР тӧстелгеннең илееде чыл ирт парды. Че салтарлар кӧзітче, хазна хабазиин алған идінҷек саннығ ла...
– Резидентке саналар ӱчӱн турғызылған кирексіністер сидік ниместер. Ирткен чылдаң пасти піс нинҷе-де проектке ТОСЭР резиденттеріне хозыларға полысчабыс, оларның прайзы даа тоғынчалар, тиліҷең чахсы оңдайлығлар. Россия правительствозының ТОСЭР кирексініcтерінеңер чарадиина килістіре алызығлар кирілген соонаң пу тоғыс узарадылар.
– Агентствода паза хайдағ дирекциялар тӧстелген?
– Ідӧк ӱзӱріг-паалағ істезіглерінің дирекциязы пар. Ол, тиліс оңдайларын істезіп, чахсы тиліҷең оңдайларны ілезіне сығарча. Идінҷектерге пос киреен тилідерінҷе проекттеріне аның амғы экономика кирексіністеріне килісчеткенін паалирға киректелче, аймах хорғыстарның теелізі ӱзӱрілче. Республикада алынҷа экономикалығ орынны (ОЭЗ) тӧстир ӱчӱн ағаа тиксі саринаң паалағ турғызарға кирек: хайдағ экономика кӧстеглерін, сығарыстарны анда тӧстеені улуғ кирексіністе полар? Кӧзідімге, РУСАЛ-наң хости орныхханы тузалығ полар. Ниме ағаа киректелче? Ниме ол позы пирче? Пірееде аймах сырлар, лактар хырығ озаринаң читірілчелер. Аны хости сығарарға чарабас па? Заводтардаң пасха, аны алҷаң идінҷектер дее, предприятиелер дее табылар. Піс ам ОЭЗ-тың тиліс оңдайларын паза хайдағ сығарысты анда тӧстирге тузалығ поларын ӱзӱрчебіс.
Паза пір дирекция орыннар тилізінең айғасча. Аның хайиинда «Тазоба» индустрия паркы, ОЭЗ паза пасха орыннар, хайда кічіг паза ортын предприятиелерге пос киреен азарына прай оңдайлар тимнелчелер.
Прай тоғыс Хакасияның экономика тилізі министерствозынаң хада-пірге апарылча. Министерство пічіктер, законнар паза чарадығлар тимнепче паза алча, піс, тізең, ол сағыстарны чуртасха кирер оңдайларны тілепчебіс паза тоғындырчабыс, ідӧк хайығда тутчабыс. Чазыдағы тоғысты толдырчабыс тирге чарир. Кӧзідімге, «Тазоба» индустрия паркы пӱдіриин тӧреміл хайығда тударға кирекпіс.
– Аның резиденттерінең кем айғасча?
– Оларға ӧнетін тӧcтелген орынның устаныс компаниязынзар айланарға чарир. Олар идінҷектерге тиксі искірігліг хабазығны читірчелер: хазна хабазиин хайда аларын чоохтапчалар, ол санда региондағы паза федеральнай. Агентство айланған идінҷектерге прай сурығларына нандырығ пирерге кӱстенче. АИР «пір кӧзеңе» оңдайынҷа полызығларын читірче. Іди специалисттер юрист полызиин тикке аларға, инфраструктура компания кізілерінең тоғазығлар иртірерге полысчалар паза пасха даа сурығларнаң айғасчалар. Аннаңар идінҷектерге пос киреен тӧстирінҷе, алғыдарынҷа паза тилідерінҷе хайдағ даа сурығларнаң айланарға чарир, ол санда ахчалығ хабазығ киректелчетсе.
Тӧртінҷі дирекция инвестиция проекттеріне хабазарынаң айғасча. Пу тоғыс кӧстеенең сығара агентство тӧстелген тирге чарир. Аның специалисттері хайдағ даа инвестиция проектіне киректелчеткен ахчалығ хабазығны аларға полысчалар: чииттерге – грант мариинда хабазығ аларға, предприятиелерге – тиріглерні нааҷылирына субсидияны аларға. Аннаңар пу кінзер наа ла тоғынып пастапчатхан идінҷектердең пасти улуғ предприятиелер кӧзінең айланар оңдайлығлар. Пічіктегі искірігні орта оңарарынҷа сидіксініcтер удаа полча, специалисттер, тізең, марығның паза гранттың кирексініcтерін, хабазығ синін, хайдағ салтарларға килерін орта чарыт пирчелер. Андағ оңдайнаң, кічіг дее, килкім дее инвестиция проекті пастағы хаалағлардаң пасти тиксі чуртасха кирілгенҷе кіннің полызиинаң тузалан полар.
– Андағда сірерзер хайдағ даа идінҷекке бизнес-план сурығларынҷа айланарға чарир ба?
– Я, чарир. Че хоза таныхтирға кирек, хаҷан пос киреен азарға пір дее хабазығ киректелбинче, пос ахчазы читкіҷе, андада тимде дее бизнес-планнығ айланарға чарир. Ахча чидері ікінҷілестіг полза, хоза хайдағ-да ахчалығ хабазығ киректелзе, пастап ол сағысты ӱзӱріп аларға, киректелчеткен хабазығны таллап аларға, анаң на ағаа килістіре бизнес-план тимнирге кирек! Ахча позытчатхан пірігістер полған на хорадыға ситкіп хайчалар, аннаңар алылған алым хайди айландырылары таныхталарға кирек.
Аннаңар піссер пос киреен азарынҷа наа сағыснаң, аның чуртасха кирер оңдайларын ӱзӱріп аларға килерге чарир.
– АИР азылғаннаңар чарлалған соонаң чуртағҷылар, идінҷектер сірерзер хайди удаа айланып пастааннар?
– Агентство тӧстелгендӧк, республика правительствозы паза ӱлгӱ органнары пістеңер ӧткін искіріп пастааннар. Аннаңар піссер идінҷектер паза инвесторлар тартыл сыхханнар. Оларның сағыстары аймах-пасха синніг полғаннар. Оларның піреезін піс прай дирекцияларнаң хада ӱзӱрҷеңміс. Піреезінең, тізең, прай пілдістіг полҷаң. Кӧзідімге, чиит оолға 25 час толғалах алай социальнай пос киреенең айғасчатхан идінҷек пос киреен алғыдарынаңар сағынча. Оларны хайдағ программаа кирері іле кӧрінче, піс хайдағ пічіктер киректелерін дее пілчебіc. Аннаңар тоғыс азынада кӧрілген хаалағларҷа апарылча. Че улуғ проекттернең тоғынарға хынығ (кӱлінче. – Авт.).
– Сірер 2023 чылда нинҷе-де инвесторға полыс пиргезер...
– Піс чуртасха кирерге полысчатхан проекттернің тузы 3 – 5 чыл. Иң табырах чуртасха кирҷең тус – 1-1,5 чыл. Ирткен чылда піс пӧгіннері іле таныхталған проекттерні чуртасха кирерге полыс пиргебіс. Оларның санында чииттернің пос кирее паза чонға тузалығ пос кирее: піс оларға пос кӧстеглерінде гранттар аларға полыс пиргебіс. 2023 чылда андағ алты проектче тоғыс толдырылған. 2024 чыл пасталарына пістің хайиибыста 52 проект полған. Оларның хайзына агентство полыс поларынаңар сағам чоохтирға сидік.
– Инвесторлар кӧбізін хайдағ хазна хабазиин киректепчелер?
– 52 инвестиция проектін чуртасха кирерге 3 миллиардча салковай киректелче. Пӱӱнгі кӱнде 303 азыра миллион салковай тартылған, ол санда АИР полызиинаң – 77 миллионҷа салковай. Оларның 74,7% – бюджеттегі нимес ахча, ол санда ӧдіске алған ахча, 25,3% – хазна хабазии. Иң не улуғ кирексініснең тузаланчатхан республика хабазии – ол тиріглерні садызарына хорадығларны айландырғаны. Андағ ікі программа чарадыл парған: анда федеральнай кирексініcтер пар, оларны республика кирексіністері алғытча. Пӱӱнгі кӱнде идінҷектер пос киреен алғыдар ӱчӱн тиріглерін нааҷылирға сағынчалар. Аннаңар олар пу программаларҷа хабазығ аларға полыс пирерге сурынчалар. Тиріглер паазы аарлығдаңар паза мыннаң мындар ӧсчеткеннеңер, пу хазна хабазии пос киреене тиліс оңдайларын нииктепче. Кічіг паза ортын пос кирее ідӧк кічіг алымнарны киректепчелер. Аны Хакасияның кічіг кредит пірігізі льгота ставказынҷа пирче.
– Хакасияның город-аймахтарын кӧрзе, оларның ӧткін араласчатханы нименең палғалыстығ?
– Таныхтирға кирек, муниципальнай пірігістер аразында араласпинчатханнар парох. Оларның санында Орджоникидзе аймаа паза Сорығ город. Пілдістіг, оларның пос ахчазынаң хабазар оңдай чоғыл. Піс муниципалитеттерзер оларның идінҷектерінең тоғазарға чӧрчебіс. Саяногорскта полған соонаң, оларның предприятиелері паза идінҷектері піснең хада чахсы палғалыс тутчалар. Абаза, Харатас, Алтай аймаа – инвестицияларны тартарға пӧгінчеткен муниципалитеттер. Олар пістеңер пілчелер, хада-пірге тоғынарға тимделер. Мыннаң мындар піс прайзынзар чит пар килерге пӧгін тутчабыс. Орындағы ӱлгӱ чох ис-пай паза чир сурығлары пӧгілбинче. Пос киреен азары ол хайда орнығарынҷа сурығдаң пасталча. Ниме пар? Пос тура алай чир? Аннаң сығара ол орынның чахсы паза читпес сариларын кӧрчебіс. Анзын орындағы ӱлгӱлер артых ла пілчелер. Піс прайзынаң хада тоғынарға тимдебіс, ол санда муниципалитеттің инвестиция стандартын тӧстирінҷе. Агентстваа артылған тоғысты ӧменең, республика правительствозы, ӱлгӱ органнары, муниципалитеттер, ресурстарны читірчеткен компаниялар паза инвесторлар кӱстенізінең, ӧткін араласханынаң на маңнаныстығ толдырып аларға чарир. Тиксі алза, хазна паза инвестор, инвестиция проектін чуртасха киріп, чидінізіп, алнынзар хаалирға кирек.
Пірее сурыға наа кӧріcнең кӧрер ӱчӱн наа тыныс киректелче. Прай ниме пілерге чарабас. Піс аның ӱчӱн тӧcтелгебіс: идінҷекке ӧзер оңдайларны ас пирерге. Олох туста піс идінҷекті ахчалығ хабазығ алып аларына ізендірбинчебіс, че аны аларына прай кӱзібісті салчабыс. Иң не хомзыныстығ, хаҷан прай кирексіністер толдырыл парған, че идінҷектің налог ӧдізі сығыс килче, итсе, піс аны аннаңар сизіндіргебіс! Аннаңар полғанының на позының тиліс чолы.
Сом Альбина Чистогашевани
Автор :
Чоохтасхан Наталья Сюптерекова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 |
| 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
| 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
| 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
| 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
