Алып-кӱлӱк аран чула азыр ханаттығ хус осхас
04.04.2024
Хабарлар
«Сибирьнің улуғ хурчаа» марығда чиңіс тудып, сабланыссар чолын пастаан Дмитрий Асочаков оң саринда
Сағысха киріп. Прайзы паарсапчатхан, аның чалтырама чиңістеріне поғдархапчатхан іҷе-пабазы, туған-чағыннары чиит иренні тӱгенҷі чолға ӱдескеннер. Паза ла оңарзалар, аның 40 кӱні чит килтір. Мында аның чуртас чолынаңар
Саарбах тузындағы ікі палазын ол ырахтынох кӧр салған. Ниме поларын китеп сыхты. Пірее хати сала тарас парыбысхан хойларзар харах тастапча. Тың ырах парғалахтар. Нандыра айландырып аларлар. Итсе, ол чахсы пілче, палаларының хайзы даа пеер аттығ ойлат чӧріп аларға килче. Школа соонаң ибдең азыранмин даа сығыбысты поларлар.
Хойларзар кӧрчеткен туста, Дима, атха мӱнібізіп, пу ойлат парир. Хамҷылабинча, маңзыратпинча. Ат позы іди табырах чӱгӱрче. Аннаңар оолғы чилінзер чағын мӧкейібістір. Сырайына толдыра ӧрчіліг кӱлімзірес. «Мин хойларны айландыр килим!» – хысхырарға маңнанды оолғы, хайдар-да сала оортах арах ойлатчатхан туста. Пабазы, аны истіп, азахха тура хонды.
– Анда хойлар парох. Пір чирге чыырға сағынча полар, – аҷазының алнын алчатхан чіли чоохтан салды кічии.
Очызының ады – Самир. Аны іди адирында хынығ кирек пол парған. Пістің чонның аразында арам тоғасчатхан ат нооза. Ипчізі азахха аар пол парғанда, кічігдең сығара хада ӧскен ӧӧрезі тоғастыр. Асочаковтар сӧбірезі, оолағас сағыпчатханын піліп алып, аны хайди даа Самир тіп адирға сурынып пастаптыр. Ноға тіп сурғанда, институтта аннаң хада андағ аттығ оол ӱгренген, ундар даа хыйға полған тіптір. Андағох хыйға, ӧткін полар тіп алғаан осхас. Чиит ирепчі таласпиндыр.
– Тігі хапчығаста чіҷең нимелер. Азыранып ал, – холын сала кӧлек орында чатчатхан хапчыхсар улапча пабазы.
– Чох, мин тохпын. Аҷамны сағып аларбын. Ол ибдең азыранмин даа сығыбысхан. Маңзыраабыс, – кӱлімзірепче Самир.
Сах ол туста пастап адай чиде салған, оолағастың хыринда хузуриин хыймырат сыххан. Самир андар кӧр тее салбады, парып, пірее ӧрке тудып ал теен. Анаң аҷазы чиде салған. Дима, изердең тӱзіре сегіріп, чӱген тінін туңмазына пирібіскен. Ат, тізең, сала даа чалтанмин, халбах иріннерінең оолағастың ізебін харбалап пастабысхан. Ат – хыйға мал. Ол пілче, пу ікі харындастың хайзы даа ағаа пірее тадылығ чіҷең ниме хайди даа ағыл пиредір.
– Аҷа аттарға тадылығ чиис пирерге хынҷаң. Аның ізебінде хайди даа сахар кизегі алай конфет полҷаң, – cағысха кирче Самир.
– Син чи іди азырабаҷаңзың ма? Ноға? – сурчам аннаң.
– Та-а, кирегім дее халбаҷаң. Мин аттарны хатығ халас кизегінең азырирға хынҷаңмын. Соонаң, Ағбанзар килібіскенде ле, тадылығ нимелер ал сыххам, – чоохтапча аалҷым.
Хайдар парардаңар, ниме идердеңер ікі харындастың хайзы даа сағыссырабаҷаң. Оларға иң ӧӧні – аттығ ойладарға. Че тың табырах ойладарға, хамҷылирға пабазы чаратпаҷаң. Ат – ол тіріг ниме, позы чахсы оңарча паза пілче тіҷең. Позы сас аттарны уғаа маңат ӱгретчең, ыраххы аалларға даа сабланҷаң. Аннаңар чиит иренні хайдар ла полза хығыр парыбысчаңнар, аттарын ӱгредерге сурынҷаңнар, алғыстаҷаңнар.
Иван Миндибеков чӱгӱрҷең аттарнаң айғас сыхханда, Сергей Асочаков пілген, кирек тоғыс пастапчатхан кізі хайди даа позынзар хығырар тіп сағын салған. Сынап таа іди пол парыбысхан. Иван Иванович аны таап алғанда, Сергей Казанович сах андох ынабысхан.
– Андағ оңдайнаң, пастап пабабыс Миндибековха тоғын сыххан. Анаң, тоғыс класс тоосханда, аҷам андар парыбысхан. Мин прайзының соонаң килгем. Ол тусха орта аҷам, чахсы седок полып, матап сабланчатхан, – cағысха кирче аалҷым.
– Ідӧк седок полыбысхазың ма? – тӱптестірчем аннаң.
– Чох, минің кӧдірімім артых полған. Пілчезер бе, седоктарның «алтын кӧдірімнері» пар. Ол 53-54 килограммға тиңнелче. Сала артых полза, аттар чӱгӱрерге хынминчалар, – пазох пір чазыт, мин пілбинчеткен кӧзідімні искірче ол.
– Андағ полза, кем полып тоғынчазың? – сурчам аннаң.
– Школа тоосханда, пабам мині Ағбандағы аал хонии техникумының мал имҷізі пӧлиинзер ӱгренерге ысхан. Аның соонда ла ипподромзар тоғынарға килгем. Че марығларда аралазарға маңнанғам, – минзер сыныхти-сыныхти кӧріп, чалахай кӱлімзірепче 27 час толдыр салған чиит аалҷым.
– Тохта, тохта!.. Самир... Самир Асочаков?.. Мин синнеңер 2010 чылларда пасхам, я? Ікі тегілектіг кічіг хаңааҷахха одырып, марығларда араласчаңзың, – cағысха киріп, ӧрін тее парғам.
Позын орта танып алғанына Самир кӱлімзіреснең киречілеен. Анаң пазох ла аҷазынаңар чоохтап сыххан. Аның сӧстерінең, харындазы хакас седоктары аразында пастағы спорт узы полыбыстыр. Дмитрий Асочаков кӧп аймах марығларда аралас турған, чиңістер тутчаң. Анзына ол спорт узы полчатханы маңат хабасчаң тирге чарир. Мындағ пӧзік тимненістіг оолға прайзы даа матап ізенҷең. Іди чир-суғҷыбыс позын на тиксі хазнабысха сабландырбаҷаң, ідӧк Иван Иванович Миндибековты, аның чӱгӱрҷең аттарын махтаға сығарҷаң. Олар удур-тӧдір маңат пілісчеңнер.
2010 чылда Мароккода ирткен тилекей мариинда чиңіс тутхан Дмитрий Асочаков сол саринаң пастағызы
– Олар хайдағ-да туста пір чирде тоғасхлап алғаннар. Хайзының даа улуғ, че толдыр полар пӧгіннер. Аннаңар даа Хакасияда ат чарызы удаа иртіріл сыххан. Дмитрий Асочаков Иван Миндибековтың аттарынаң пасха даа орыннарда иртірілчеткен марығларға чӧр килҷең, – cағысха кирерге хынҷаң хакас седоктаңар ат чарызын ӧтіре пілчеткен спорт ветераны Геннадий Петрович Кайманов. – Хакасияда ат чарызын тилідеріне Асочаковтар сӧбірезі улуғ хозым иткен.
Іди аалҷым пірее атты ӧнетін аҷама килістіре тимнеҷең полғам теенде, сах андох сиргектенібіскем. Хайди анзын оңарарға? Пу тоғазығ алнында полған на седок марыға атты позы тимнепче тіп сағынҷаңмын. Андағ полза, Самир хайдағ тоғыснаң айғасчатхан полҷаң? Анаң cағысха кир килгем, мының алнында пістің пайларның чӱгӱрік аттарын марыға тимнеҷең ӧнетін пілігҷі кізілер полҷаңнар. Андағларны пістің чирде уғаа пӧзік паалаҷаңнар, тоғыстары ӱчӱн ахча чахсы тӧлеҷеңнер. Самир андағ кирекнең айғасча, неке.
Паза даа ибірінмин, кӧнізінең сурыбыстым. Аалҷым пазын икіпче. Ат чарызынаң ӧнетін айғасчатхан седоктар, орыс тілінең жокей адалчалар, ікі пасха паалалчатхан полтырлар: худай пирген таланттығ паза постары тоғынчатхан. Анзын піди оңарарға чарир. Худай пирген таланттығ седок марығ алнында ла арға-мӧрій иртірілчеткен орынзар чиде салча, хайдағ атты кӧзідерлер, ағаа мӱнібісче, ойлат сыхча, чиңіс тутча. Хайдағ даа хылыхтығ аттың маан чабыра пазып алча, хайди хынча, іди чӱгӱрт чӧрче.
– Минің аҷам ікінҷі оңнаға, позы тоғынчатхан седоктар cанына кірҷең. Ағаа хайди даа марығда аралазар адынаң чағын танызып аларға киректелҷең, – чарытча аалҷым.
Аны истерге уғаа даа чапсых паза тузалығ. Кӧп наа ниме, оңнағ піліп алчазың. Аннаң чоох-чаахнаң одырар алнында Пейстің оңнаа ниме полчатханын пілерде пілбеен, истерде испеен полғам. Ол мағаа аҷазының пай чуртазынаң кӧп чапсых, хынығ кӧзідімнер ағыл турған. Іди чӱгӱрік аттар тутчатхан Иван Иванович Миндибеков пістің мында «Сибирьнің улуғ хурчаа» марығ парчатса, позы кӧңнінең «Іҷе сыйии» кӧрім хозып алған. Анда чиңіс тутхан седокка позының ахчазын пирҷең. Сибирь регионнарынаң чыылысхан чӱгӱрік аттар ээлері анда хынып араласчаңнар.
– Аҷам ол марығда ікі хати араласхан, ікізінде дее чиңіс тутхан, – улуғ поғдархаста таныхтапча туңмазы.
– Чарысха сыхчаң атты ағаа син тимнеҷең полғазың ма? Аны пеер ӧнетін хығырҷаң полғазың, я? – сурчам Самирдең.
Аалҷым пазын икіпче. Анаң мындағ танығлар хосча: ат ээзі полчатхан Иван Миндибековнаң азынада чӧптезіп аларға киректелче. Пасха орында чуртапчатхан седокты хығырчатса, чал ахчазын ат ээзі тӧлепче нооза. Ол туста, тізең, Дмитрий Асочаков Краснодар крайында чуртапчатхан. Чол чағын на нимес. Хорадығлар андағох улуғ. Аннаңар седок ізестіг кізі поларға, хайди даа чиңіс тударға кирек. Самир, тізең, аҷазына матап киртінҷең, Хакасиядаң Краснодар крайынзар парыбысхан соонда аның узы хай-хай ӧс парғанын чахсы пілҷең.
– Анаң чи аҷаң син марыға тимнеен атнаң хайди танысчаң? Ол аны пір дее пілбеҷең, я? – маңзыратчам аалҷымны.
– Пасха чирде чуртапчатхан кізі хайдаң пілер. Мына Дима ат алнында турча. Олар матап кӧрісчелер. Аҷам аның пӱткен пӱдізін паалапча, хайди тудынчатханын сыныхтапча. Ат чоохтан на полбинча. Че аның андағох сағыстар. Хайдағ кізі полҷаң? Аның парчан чахығларын толдырҷаң ма алай кӧмес кӧйтіктенібізер оңдай пар ба? Андағ туста ікӧлеңзер кӧрерге хынығ. Мына ӧктем ат пазын хыйа айландырча, аҷамның алнында тӧдір пазынча. Аның чахығларын толдырарға тимде, – чарытча Самир.
Че Дмитрий Асочаковха анзы асхынах. Атты пиктегдең сығарча, изерлирге чахыпча. Хайдағ даа ипподромда аттарны кӧрчеткен, азырапчатхан, ӱр нимеске чӱгӱрт чӧрчеткен кізілер поладырлар. Оларның пірсі седоктың чахиин чахсы толдырча. Дмитрий атха мӱнібісті. Пастап олаңай ла ойлат чӧрче, паалапча, сыныхтапча.
Іди пір ле кӱн нимес. Чағын танызып алчалар, удур-тӧдір кӧнігісчелер. Пастағызын на тоғастылар нооза. Пірсі пірсіне киртінерге, ізенерге кирек. Ам, тізең, седок хайди тудынчатханын, чӱгенні хайди тутчатханын, холындағы кічиҷегес хамҷынаң хайди тузаланчатханын прай сизінче, хайығ салып одырча. Олох арада арға-мӧрій тузында хайдағ чолҷа чӱгӱрерге килізерін піліп аларға харасча. Андада ла чиңіс тударға ізеніс полар. Марығ пасталчатса, пір саңай 6 алай 8 ӧктем ат пас мееттең позыдылча нооза. Оларның седоктары даа чиңіс тударға харасчалар.
– Аҷам хайда даа полза, телефон пастыра сыбыра палғалыс тутчаңмыс. Ол марығларға хайди тимненчеткенін піліп аларға харасчаңмын, матап сураcтырғлаҷаңмын, кӧңнін кӧдірерге сіренҷеңмін. Дима мындағы киректерні піліп аларға кӱстенҷең, тоғызымнаңар сураcтырғлаҷаң, тузалығ чӧптер пирҷең, – мӧңіс арах ӱннең чоохтанча аалҷым.
Спорт узы атха турызары оой нимес. Андағларны улуғ марығлар тузында седок поларға хынып хығырчалар. Чиңіс тутса, сыйыхха ахча килізібӧкче. Аны хайди тузаланҷаң полғаннаңар сур кӧрерге тідінібіскем. Аалҷым сала даа тоғыр нимес. Сыйыхха пирілген ахчаны ӧӧнінде позына килістіре кип-азах аларға хоратчаң полтыр. Мында Самир седок ӧӧнінде холынаң позытпинчатхан кічиҷегес хамҷыны кӧзідімге ағылча. Хайдағ даа седоктың андағ он артиинаң хамҷы поларға кирек осхас. Жокейлер аны сыйлабысчатхан алай орназыбысчатхан осхастар. Чідір тее саларға ӱр нимес. Аннаңар удаа аларға килісче бе хайдағ. Пір андағ хамҷыҷах 8 – 12 муң салковай турча. Кип-азахты, пӧрікті, ӧдікті алынҷа чахығ хоостыра алчалар.
– Машиналығ ойлат чӧрерге прайзыбыс хынчабыс. Итсе, аҷам аарлығ машиналарға тартылбаҷаң, – чарытча Самир.
Анаң піс Дмитрий хайдағ улуғ марығларда аралазарға маңнанғаннаңар чоохтаза халғабыс. Аҷазы Россия синіндегі иң улуғ ат чарызына саналчатхан Москвадағы «Президенттің сыйии» арға-мӧрійде ікі хати араластыр. Андада ол Ағбандағы ипподромда тоғынчатхан полтыр. Иң пӧзік чидии – пизінҷі орын. Ибзер айлан килгенде, Сибирьде ат чарызынаң ӧнетін айғасчаң чахсы оңдайлар чоғыл тіптір. Прай сыйыхтарны Ростовтағы, Краснодардағы, Пятигорсктағы, Чечен чиріндегі ӧнетін чӱгӱрҷең аттарнаң айғасчатханнар холға киртірлер. Анда регион правительствозы маңат оңдайлар тӧстеп пирчеткен осхас.
2013 чылда Уфада ирткен марығда Дмитрий Асочаков прайзын асхан
– Хакасия хонҷых Тувадаң даа, Алтай крайынаң даа хай-хай соона халған, – cала даа ікінҷілебинче Самир.
Аннаңар даа аҷазы Краснодарзар кӧс парыбыстыр, Виселки поселокта тура пӱдіріп алтыр. Аның иң улуғ чидии – Ростовта иртірілчеткен улуғ ат чарызында чиңіс тутханы. Аны аттарнаң айғасчатханнар Улуғ дерби тіп адапчалар. Олаңай сӧстернең чоохтаза, Россия чемпионадынаң тиңнирге чарир. Анда аралазып, Дмитрий Асочаков чиңіс туттыр. Іди ол саблантыр.
– Ол ідӧк чоннар аразындағы марығларда араласхан нимес пе? Мароккода чиңіс тутханын искем, – cурчам аалҷымнаң.
– Чӧрген ол андар. Ол марығны тилекей мариинаң тиңнирге чарир. Анда хазнадаң пір ле седок араласча. Мароккода чиңіс тутханы тилекей чемпионы полыбысханына тиңнелче. Ағаа чоннар аразындағы класстығ спорт узы ат пирерге кирек полғаннар. Хайдағ-да сылтағ табылтыр, аарластығ ат пирбиндірлер, – хомзынчатханын чазырбинча Дмитрий Асочаковтың туңмазы.
– Самир, аҷаңның пастағы тренері кем полған? – сурчам аннаң.
– Ол мастер-тренер тіп адалча. Виталий Владимирович Скорик полған. Ағбандағы ипподромда ол илееде кізіні чахсы седок поларға ӱгрет салған. Аҷам, Ағбанзар килзе, иң пурун аннаң тоғазарға маңзыраҷаң, – аар тынча аалҷым. – Піс аҷамнаң хада уғаа ынағ полғабыс. Пір хати тың ағырыбысхам, чадығда полғам. Ол Краснодардаң сығдыратча, хайди полчазың, най тың изі чохтанчам тіпче. Ол ах чарыхтаң парыбысханда, мин кӱн тооза изі чохтанғам, кірер-парар чирім тар полған. Кӧп хати сығдыратхам, ӱндеспеен. Иирде пабам хомзыныстығ тылаасты искірген. Чӱреем сизінген чи. Аҷама 32 час полған. Чиитке парыбысты.
Сомнар сӧбіре архивінең
Автор :
Анатолий Султреков
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 |
| 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 |
| 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 |
| 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
