Ӱгретчідеңер чылығ сӧс
04.04.2024
Хабарлар

Нина Николаевна Сыргашева
Піске пасчалар. Минің тоғызым иң не кирек паза аарлапчатхан профессияа паза пу тоғыста істенген кізілерні, ундубин, сағыста ал чӧреріне чарыдылча
«Кізінің пӱдізін іҷе-паба пирче,
Худын, тынын – Худай,
Чуртасха кӧрізін ӱгретчі таптапча»
(Іскеркі чонның хыйға cӧзі)
Чир ӱстӱнде анҷа кӧп аймах профессия пар, хайзыларын піс пілчебіс, пасхазынаңар искебіс, піреезінеңер испеебіс тее. Че пар пір ле профессия, хайзы хаҷан даа полған, пар паза полар. Ол кӱннең кӱнге олғанның чӱреенде чуртасха хыныс, кӧӧленіс одын тамысча, чуртас чолына, ағынына орта кӧрісті таптапча. Ол чарых кӱн сузы полча, ол чох чир ӱстӱнде кӱн харағы чіт парғадағ осхас. Ол – ӱгретчі тоғызы. Ӱгретчі – ол улуғ буквадаң пазылчатхан дирижёр, хайзы паланың чӱреенде, сағызында орта ноталар таап алча, скульптор – орта сағыс-кӧрізін чахча, ол кӧңнін имнепчеткен имҷі, аймах омаларны чайапчатхан артист.
Кемдір андағ аалдағы ӱгретчі?
Городтағы ӱгретчілернең тиңнестірзе, ол хаҷан даа чон хараа алнында. Аның чуртазы хол айазындағы осхас. Аалда городтағы осхас истіг оңдайлар чоғыл, аннаңар ӱгретчі – ол культуразар, піліссер, чарых чуртассар чол. Ол ӱгренҷілерге ікінҷі іҷе, аннаңар ағаа аймах-пасха рольлар толдырарға килісче.
Андағ ӱгретчілернің пірсі – Нина Николаевна Сыргашева. Ол Пии аймаандағы Бондаревтегі школада тынаға парғанҷа тоғын салған.
Чуртас чолы
1941 чылда от айының 28-ҷі кӱнінде Таштып аймаандағы Хызыл суғ аал чӧбінің кнезі Николай Сыргашевтің сӧбірезіне наа кізі хозылча. Аны Нина тіп адап салғаннар. Сӧбіреде чалғыс пала.
Пала тӧріп, ікі кӱн ирткенде, пабазы чааға парыбысча. Хызыҷах кӱннің ӧсче, ойнап чӧрче. Пірсінде идегіне толдыра тастар тееріп алып, ибзер килзе, пабазы айлантыр. Пала аны таныбинча. Хазах, хазах тіп, тис чӱгӱрче. Ӱс кӱн не пазынаң пабазынзар чағын пастыр.
Алты частығдаң тоғынтыр. Колхозха аттығ от тартчаң. Иртен иртӧк турып, чӱген тудынып, культстанзар атха парҷаң. Хызыҷахтың чарым чӱгені соонҷа сӧӧртел парҷаң. Культстаннаң хости от тоғынчатхан аалдағы олғаннар чуртаҷаңнар. Мин читсем, туразар кіріп, комнаталарның ізіктерін асхлаҷаңмын тіп чоохтапча Нина Николаевна. Андағы палалар анзына усхун парҷаңнар, анаң пу копновоз пазох киліп алтыр тіп перінҷеңнер. Андартын сығып, сеновалзар парҷаң, адын тутчаң. Адын тудып алза, ибзер нанҷаң, анаң тоғысха парҷаң.
Улам тастапчатханнар миннең хада тоғынарға хынҷаңнар: атты иптіг айландырып, салачыны чахсы тӧкчеңмін тіпче Нина Николаевна. Улам тастапчатханнары тоғыстарын чабал кӱн полыбыспазын алай кӧп арах улам турғызып алар ӱчӱн тыыда чӧрерге маңзыратчаңнар, салачыға от салчатханнары, тізең, ағырин (ӱр) чӧр тіҷеңнер. Мин пулардаң парчатсам, табырах парҷаңмын, че оортах арах парып, кӧрінмин сыхсам, пірсілерінің чоохтарынҷа полҷаңмын тіп чоохтап пирче. Іди пірееде 12 час хараазына теере улуғларнаң пір тиңе піс, олғаннар, тоғынҷаңмыс.
Че олған тузы, ол олған тузы ла полча. Хайди тоғынначатчаң. Тынағ тузында пір чирге чыылызып, нымахтар чоохтасчаңмыс. Полған на пала чоохтаҷаң. «Мериканка» (глухой телефон) алай «Чачырах» (чазынып ойнап) ойнаҷаңнар. Хысхызын, школа соонда, тыт ағастаң халбырах (сана) идіп алып чылҷаңмыс. Хандыра чӱгӱрҷең. Сананы позыбыс итчеңміс. Алай коньки тыхтап алып чылҷаңмыс. Кӱн хайдар даа табырах ирт парҷаң. Пір дее эрістіг полбаҷаң.
Хызыҷах ойынға ла сабылбаҷаң. Иб аразында даа полысчы полҷаң. Мының алнында турадағы поллар сыр чох полҷаңнар, аннаңар хумнаң чызып чуғҷаңнар. Чысхыс орнына хумырт (хвощ) от полҷаң. Пабазы пес одынарға тыт тарт килҷең. Ол тытты тӧртӧлең узун пиланаң кисчеңнер. Пасха даа тоғыстарны идерге полысчаң.
Нина хызыҷах – ӱгренҷі
Аалда тӧрт чыллығ школа полған. Кічіг класстарда ӱгренчеткенде, чазызар пазах теерерге чӧрҷең полтырлар. Хай пірее пала, ӧдігі чох полып, чалаас азах чӧрҷең.
5 – 7 класстарда Аңчулзар чӧрҷеңнер. Аалларның аразы 6 км. Соох тустар читкенҷе, аар-пеер чазағ чӧрҷеңнер. Кізі дее оларға хайбаҷаң. Соохты соох тібин чӧр турғаннар. Хысхызын интернатта чуртаҷаңнар. Анда топчаннар полҷаңнар. Соохта ікілердең азахтазып узуҷаңнар.
Сигіс классха Нина Таштыпсар ӱгренерге партыр. Аалдаң 45 километр. Чазағ чӧрҷеңміс тіпче. Тынағ кӱннерінде ибзер киліп, пір неделяа чиис, кип-азах алып, пазох ла Таштыпсар нандыра. Іди аар-пеер ікі кӱнге 90 километр чазағ чӧрҷеңнер.
Ол туста азырабаҷаңнар. Удаа піди азыранҷаңмыс тіҷең: маргаринні халасха сӱртіп тайнанҷаңмыс, анаң чей орнына соох суғ ізібісчезің, школаа парчазың. Школадаң килзең, ідӧк ле азыранчазың.
Песті позыбыс одынҷаңмыс. Одыңны тарт пирҷеңнер. Час одыңнар чахсы кӧйбеҷеңнер. Хурутчаңмыс. Комнатада соох полҷаң тіпче Нина.
Пірсінде райкомның оградазында хуруғ одыңнар кӧр салтыр. Комнатадағы хызыҷахтарны ол одыңнарға апартыр. Сиден алтын хазыбызып, ӱт парыбыстыр. Андартын хуруғ одыңнарны пирче, хызыҷахтар комнатазар тазыпчалар. Анаң пӧлік чылып сыххан. Пасха комнатадағылар піссер чылынарға кил парҷаңнар тіпче Нина. Анаң хайди сірернің чылығ, пісти соох тізелер, оларға нандырҷаң осхастар: «Одыңны чахсы хурударға кирек».
Школада «Тимурның командазы» пар полған. Маң туста улуғларға полызарға чӧрҷеңнер.
Кічіг класстарда тархын урогына тың хынҷаңмын тіпче. Пірсінде пір оолағас урокта «пис» паалағ алып алтыр. Мин аннаң хомайзым ма, минің дее «пис» аларым килче тіп холын кӧдіртір. Че ағаа ӱгретчі «тӧрт» ле турғыс пиртір. «Пис» турғыспаанына тың хомзынтыр.
Нина – студент
Он класс соонаң Минсуғда бухгалтер курстарында ӧӧрезінең хада ахча тӧлеп (900 салковай) ӱгренче. Анда ӧӧрелер хоза табылчалар. Андох кӧӧленгеніне, Ваняа, тоғасча. Иван Кічіг Ноныптаң. Ол пуох городта культпросвет училищезінде ӱгренчеткен. Бухгалтер курстарын тоозып, Ағбандағы ӱгретчілер институдында хакас паза орыс тіллері, литература ӱгретчізіне заочно ӱгренче.
Хоных хонғаны
1962 чылда чииттер чуртас чолларын палғалыстырчалар. Ирге парған хыс хонғанының чирінде чурт салынча. Ирепчі Пии аймаандағы Хызыл хара суғ аалда тӧрт чыл чуртапча. Иван Романович школада устағҷы полған, Нина Николаевна кічіг класстардағы олғаннарны ӱгреткен. Оларның Светлана хызыҷах тӧріпче, че, ачырғасха, пір айлығда ағырыбызып, ах чарыхтаң парыбысча. Анаң Надя хызы тӧреен. Олар Кічіг Ноныпсар кӧскеннер. Анда читі чыл тоғынып чуртааннар.
1979 чылда Бондаревтегі школаның директоры Виктор Иванович Афанасьев Иван Романовичті хығырлачатханда, Бондаревсер кӧсчелер. Иван Романовичті Бондаревтегі пансионның устағҷызына турғысча, Нина Николаевна хакас тілі уроктарын апарҷаң. Нина Николаевна сағысха кирче: «Ол туста школада пала кӧп полҷаң. 900-ке читчең. Ікі смена ӱгренҷеңнер. Ӱгретчілер дее ікі смена тоғынҷаңнар. Класстарда отызар алай аннаң даа кӧп пала полҷаң. Неделя сай политинформация полҷаң, ибзер орай ла айланарға килісчең. Палаларым постары алынҷа ибде халҷаңнар, ойнаҷаңнар».
Амғы чуртазы
Нина Сыргашева 1996 чылда тынаға сыхча. Че аның ӱгретчі тоғызы ам даа узарадылча, андар пірее ӱгренҷі предмет хоостыра полызығ сурап килче. Ол пірдеезіне чох тібинче. Сурынған на кізее полысча.
Пӱӱнгі кӱнде Нина Николаевна часкалығ іҷе, ууҷа. Аның ӱс пала, пис парха, пис кӧргенек. Хызы Надя іҷезінің чолын пасхан. Институтты пуох специальностьча тоозып, Кызлас аалда воспитатель полып тоғынча. Марина хызы физико-математика факультедін тоосхан. Амды сӧбірезінең Хызылчарда чуртапча, училищеде тоғынча. Саша оолғы Ағбанда чурттығ. Ол 1990 чылларда пір саңай ӱс студентті ӱгредерге тың сидік полған тіпче. Че сыдамах хылыхтығ іҷе-паба сыдасхан, палаларын ӱгредіп алған.
Кізінің, ӧӧн тоғызынаң пасха, кӧңніне чатчатхан пірее кирее пар ла полча. Нина Николаевнаның андағ киректерінің пірсі – музыка. Баяннаң чахсы ойнапча. Анзына пабазын кӧре ӱгреніп алтыр. Сурынзалар, ойнап пирче.
Сом Нина Сыргашеваның архивінең
Автор :
Алефтина Кайдачакова, Бондаревтегі ортымах школаның хакас тілі паза литература ӱгретчізі
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде