Чыл пазы айланҷых, чылан пазы тірілҷік
27.03.2024
Хабарлар
1994 чылда Чыл пазы ӱлӱкӱнні алғасчы Герман Саражаков асхан
Хакасия – прайзыбыстың ибі. Чыл пазы хакас оңдайынаң Наа чылны удурлааны полча. Ол кӧрік айының 19 – 21 кӱннеріне килісче. Андада кӱннің паза харааның узуны тиңнес парча
Чыл пазы ӱлӱкӱн – ол иб істін не нимес, че ідӧк кізінің істі-сағызын арығлаҷаң кибір. Пурунғыда ӧбекелерібіс Наа чыл пайрамының кибірлерін хайди иртірҷеңнерін Хакасия искусствозының саблығ деятельі, «Ада кибірі» халых кінінің ээзі Александр Иванович Котожеков чарыда чоохтап пирген:
– Улуғларыбыс піске тустың пазы паза хузурии чоғыл, тус – ол ӱзілбес-парбас ниме тіп чоохтапчалар. Аннаңар ол Чыл пазы нимес, Наа чыл адалча. Март айның 21 – 24 кӱннерінде хара паза ах кӱстер тиңнес парчалар. Мында хараа кӱнӧрткінең хаҷан тиңнес парчатханын кӧрерге кирек, ол пір кӱнге киліспинче. Ол тустарда чир ӱстӱнде пір дее кӱс чоғыл, сымзырых. Андада чон, удур-тӧдір ааллазып, алғыстазып, пӧгіннерін сығарынча, анаң чахсы сағыстығ сӧстер кӱстіг полыбысчалар.
20-21 мартта иб істін, тастын арығлапчалар. Полған на хоных прай сӧп-сапты пір ӱӱнҷекке чығҷаң, анаң улуғларның сӧзінең, сӧп-саптың пазын алчам тіп, ол сӧпті кӧмес алып алҷаңнар. Анаң аны хара сӱбӱрекке хара чаламанаң палғабысчаңнар. Ӱс хати тӱкӱргені ӱс хати пиктеені полча. Чыылған сӧпті кӱрендіксер тастабызарға алай ӧртебізерге чарир.
Анаң аал пазында улуғ хара ӧртке орын тимнеҷеңнер. Ол отты хутух чіли тӧрткіл пӱдірчелер, анаң одыңнарны чалбахти салчалар.
Кӱн кірген соонаң чыылызып, полған на кізі, позының хайдағ хомай кӧнігістерінең алай ағырығдаң озып аларға итчеткенін чоохтанып, хара кӱстерзер «мині читкіҷе иреелеп алдыңар, ам ибзер наныңар, улуғларың сірерні сағыпчалар» сӧстернең айланып, хара сӱбӱрексер ӱс хати тӱкӱріп, аны палғабызып, отха тастапча. Іди хара кӱстерні хаңыртып, оларны хара отха тартып алып, нандыра ызыбызары пу кибірнің ӧӧн пӧгіні полған. Cӱбӱректегі сӧп ідӧк ӧртелҷең.
Анаң кибірні апарчатхан кізі хара отсар араға, пызырылбаан хан урча, чіг ит салып, азырапча. Хара кӱстерні ӱдезіп, кӧп нимес стол салҷаңнар. От ӱс париза, ол кибір тоозылҷаң.
Хара оттың алнында ах отха орын поларға кирек. Анзын, тізең, кӱн сығып пастаза тамысчалар. Тигір хаалхазы азылып пастаза, ах ээлер чирзер тӱcчелер. Ах от оларны удурлирға турғызылҷаң.
Чыл пазын апарирлар. 2008 чыл
Анаң кӱнӧрткі тусха ах худайларға салылған тостырған столны тимнеҷеңнер. Пулуңнары іскер, ӱстӱнзарых, кидер, алтынзарых саринзар турҷаңнар. Алғасчы, іскеркі пулуңда турып, чылның адын адап, ӱс саринзар хысхырҷаң. Кӧзідімге, ам Алу (Дракон) алай Килескі чылы парча. Алғасчы (сӧӧк тайҷызы), столның полған на пулиинда теести турып, «Алу айы тӱсче, Алу айы айланча!» ӱзер хати хысхырып, анаң нандыра іскеркі саринзар айланҷаң. Ол чыл хуруғ полбазын, наңмырлар чағзын тіп, алғастар чоохтап сыхчаң. Соонаң сӧбіре алай аал пастары ідӧк, чылның адын адап, алғыстастар чоохтанҷаңнар. Аны иртен кӱн сыххалахха иртірҷеңнер.
Анаң оор-пус тутчаңнар. Алғасчаа ол кибірні иртірерге тоғыс арығ оол пала, читі арығ хыс пала полысчаң. Ах от тамызылча. Тоғыс оол типсіде «оор-пус» тутча. Ол ӧӧнінде наа ла пызырылған ӧкпедең алай тоғыралған хой хузуриинаң тимнелче. Ооллар иттіг типсілерні кӱн толдыра сыхханҷа тигірзер кӧдіре тутчаңнар. Алғасчы ол туста малыбыс ӧссін, пуғдай чахсы сыхсын паза пасха даа алғастар чоохтанҷаң. Хыстар, ах кӱстерні удурлап, айраннаң іліг ілҷеңнер.
Ах кӱстерні удурлапчатса, тӧрт от салҷаңнар. Полған на сӧбіре отты азырирға чиистіг тӱӱнҷек ағылҷаң. Ӧӧн сыйых порсых (хворост) полҷаң. Аны мӧӧттең итчеңнер, анаң сарығ хайахта хаарҷаңнар.
Сӧӧк тайҷызы, прайзының тӱӱнҷектерінең чиис кӧместең алып, ортызындағы отты азыраҷаң.
Пай хазыңа чаламаларны кӱн сығызы алнында алай кибір иртірген, алғастар сӧлеен соонаң артып саларға чарир. Ах чаламаны палғап, ӧбекелерібіске айланчабыс, сӧбіреде прай ниме чахсы ползын тіп сурынчабыс. Хызыл чаламаны палғап, чир алтындағы Ирлік ханзар айланып, хазых сурынчабыс. Кӧк чаламаны палғап, тигір чуртағҷыларынзар айланып, ӱлӱзімні пиктеп пиріңер (алай алыстыр пиріңер) тіп сурынчабыс. Тигір чуртағҷылары – олар худайлар ба, ээлер бе, аны полғаны ла пос оңдайли кӧрче.
Пу кибірлерні Александр Ивановичке Геннадий Гаврилович Аёшин чоохтаан. Ол тайҷыларның илҷізі полча.
Ӱс чӱс азыра чыл мының алнында Хакасия Россияа пірік парғанда, Асхыста, Ағбан пилтірінде тигіриблер турғызылғанда, хакас кибірлерін иртірерге чаратпин сыхханнар. 1876 чылда прай хакас чонны кірӧске тӱзірген соонаң тигір тайығларын иртірері уламох хатығлалған. 1930 чылларда коммунист ооллар, иблеп чӧріп, чурт ээлеріне тӧстерні кӧмдірҷеңнер. Іди хакас чонның оңдайынаң Наа чылны удурлир кибірлер чіт сыхханнар.
1994 чылда Чыл пазы пайрам нандыра чонзар айландырылған. Ағбанда ол С.П.Кадышевтің адынаң Культура туразы алнындағы ачыхта Антонина Семёновна Тутатчикованың кӱстенізінең иртірілген.
Пӱӱнгі кӱнде Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы Антонина Семёновна ол тустарны піди сағысха кирче:
– 1994 чылда наука-методика кінінің устағҷызы полып тоғынчатханымда, ӧмедең сурғам: «Чыл пазын планға кирерлерін, ахча позыдарларын пір чыл сахтаалар ба, алай, пос ахчазын чыып алып, пу чылны иртірбин, пайрамны таныхтирбыс па?» Ӧме, пос ахчазын чыып, пайрамны иртірерге кӧңнін искірген. Андада піснең хада Сергей Трофимович Чарков, Пётр Яковлевич Топоев, Валентина Кирилловна Татарова, Галина Григорьевна Казачинова полғаннар.
Іди ӧменең ахча чыып, чаламалар паза ит алып алғабыс. Пурнада Культура туразы хыриндағы ачыхта субботник иртіргебіс. Анаң пір кӱнінде арығлалған чирде кибір иртірҷең паза чиис пызырҷаң оттарны тимнеп алғабыс. Чаламалар палғаҷаң хазыңны турғысхабыс. Пістің ӧмеде тоғынчатхан Валерий Николаевич Чебочаков сарчын киртіп турғызыбысхан.
Андада отыс азыра ла кізі, чыылызып, Чыл пазын иртіргебіс. Піс, чіҷең ниме тимнеп алып, скверҷе иртчеткен кізілерні хығырып, оларны ізіг ас-тамахнаң сыйлаабыс.
Іди 1994 чылда Чыл пазын хатап таныхтап пастаабыс. Анаң ол ӧс парыбысхан. Соонаң правительство чарадығ тимнеп, пайрамға республика статузын пиріп, Чыл пазын регион синінде таныхтап сыххабыс. Аннаң пеер отыс чыл ирт парды.
Антонина Тутатчикова пу пайрам хоостыра «Родовые праздники весеннего цикла» кинде чарыхха сығарыбысхан.
Артисттер чайаачы ойын кӧзітчелер. 2023 чыл
Амғы туста Чыл пазы пик тамырлан парған. Ол республикадағы аймах чонның хынған ӱлӱкӱні полча. Ағбандағы ипподромда иртіріліп, муңарлап аалҷыны чыыпча. Хакас кӧглерні истерге, ойыннарны кӧрерге, татхыннығ ас-тамахты амзирға чапсых нооза. С.П.Кадышевтің адынаң чон чайаачызы кінінің паза В.Г.Чаптыковтың адынаң Хакас филармониязының артисттері чапсых концерттернең ӧріндірчелер.
Республика синіндегі пайрамда хайди даа Хакасияның пазы паза Ӧӧркі Чӧптің кнезі, чонны алғыстап, чылығ сӧстер чоохтанчалар, прайзына пик хазых, часка, амыр чуртас алғапчалар. Анаң хакас чонның Улуғлар чӧбінің президиумы республиканың чуртас-экономиказына улуғ хозым ағылчатхан турыстығ чуртағҷыларға «Чыл кізізі» аарластығ аттар пирчелер. Алғасчы, Ӧӧркі чайааннарзар айланып, Ине отты азырапча, аалҷылар Пай хазыңа чаламалар палғапчалар.
Чыл пазы пайрамға полған на муниципальнай пӱдіс позының хакас ибіҷеен чазапча, хынығ ойыннар иртірче, аалҷыларны татхыннығ ас-тамахнаң сыйлапча, кӧзідіге сығарылған сіліг сувенирлернең чапсытча.
«Устар аалы» ачыхта сибер холлығ узанҷыхтар кӧзідіге ниме-ноо сығар салчалар. Ниме ле анда чоғыл: тудынҷахтар, чазанҷыхтар, ойнаҷахтар, ағастаң кирткен ідіс-хамыс.
Кибірліг пайрам спорт марығлары чох иртпинче. «Спорт ачығында» кӱр ооллар ағас паза арғамҷы тартысчалар, тас хаапчалар, охчаадаң мирген атчалар.
Хайдағ тирең сағыстығ, ырах кӧрістіг пістің кӱлӱк чоныбыс. Мындағ чахсы кибірлерні чуртасха нандыра айландырғаннар. Чыл пазын иртірерінде культура тоғынҷылары прай кӱстерін саладырлар.
Сомнар «Хакас чирі» газета редакциязы архивінең, Дмитрий Сунчугашевти
(Хакасияның правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылған)
Автор :
Татьяна Тютюбеева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 1 |
| 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
| 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
| 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
| 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
| 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
