Пос чонына полысчалар, пасхазынаң ынағласчалар
14.03.2024
Хабарлар
Марс Жумабаев хырғыс кип-азахтарының кӧзідиинде
Хакасия – прайзыбыстың ибі. Пістің республикада 107 аймах тілліг чон чуртапча. Полған на ӱлӱкӱнде аралазып, олар постарының кибірлерінең пасхазын таныстырчалар
Хакасиязар пасха чирлердең килген кізілер мында постарының чир-суғҷыларын таап алчалар. Олар, удур-тӧдір полызызып, пос тілінең чоохтасчалар паза постарының ӱлӱкӱннерін таныхтапчалар. Прай ол киректернең айғасчалар национальнай халых пірігістері. Андағларның пірсі «Менин Кыргызстаным» полча. Аннаңар паза аның тоғызынаңар чоохтап пирген пу пірігіс устағҷызының орынҷызы Марс Жумабаев.
– Марс Садыралиевич, Сірер Хакасияда хайди пол парғазар?
– Мин Хакасиязар 2003 чылдох килгем. Амды 20 чыл азырох мында чуртап парирбын. Мин кӧп палалығ паба полчам. Минің алты пала ӧсче: тӧрт хызыҷах паза ікі оолағас. Олар прайзы мында тӧрееннер, Россия гражданнары полчалар, піс тее ирепчі андағох гражданство алып алғабыс. Ипчімнең хада мындох танызып алғабыс. Ол ідӧк хырғыс. Ӱс чылҷа чоохтас чӧргебіс, анаң 2006 чылда, Хырғыс чирінзер туған-чағыннарзар парып, той иткебіс. Чуртирға Хакас чирінде чаратхабыс. Мында чир-чайаан пістине тӧӧй, чазы-тайғалығ чирлер. Ӧӧнінде, паарсах хылыхтығ чон чуртапча. Минің іҷем, минзер ааллап киліп, чоохтанған: «Чирлері хайдағ сіліг, мындағы чон піскеӧк тӧӧй полтыр». Уғаа кӧңніне кіртір Хакас чирі. Итсе-де, туғаннардаң мында мин чалғызанмын. Прайзы Хырғыс чирінде чуртапча.
Мин Ағбанда хайди пол парғам? Чиит туста арғызымнаң хада Россияның ӧӧн городынзар тоғыс тілеп парғабыс. Че Москва пістің кӧңнібіске кірбеен. Анда чон най ла кӧп пілдірген. Ідӧк ол чылларда пасха чирдең килген кізілерні, тоғындырып, ахчанаң кӱҷӱрлеп турғаннар. Арғызымның Ағбанда тайызы чуртаан. Аннаңар пеер килгебіс. Пастағы туста анда-мында тоғын турғабыс. Анаң пола-пола пу чирге хыныбысхам. Амды минің кӧп хакас нанҷылар пар. Пасха даа нациялығ кізілернең нанҷыласчабыс.
– Хакасияда сағам нинҷе хырғыс чуртапча? Постарыңның организацияңардаңар чоохтап пиріңер.
– Хакасияда прай ікі муңа чағын хырғыс полар. Ідӧк пар Хырғыс чирінең килген узбектер, дунганнар, таджиктер паза даа пасхазы. Итсе-де, мының алнындағызынаң тиңнестірзе, ол сан асхынах пол парған. 2000 чылларда пеер кӧп килҷеңнер, ол тустаң сығара тоғыс киреенең сидік полыбысхан. Пічіктер дее саринаң хатығлас парча. Піссер Россиядағы пасха даа городтардаң хырғыстар килчелер. Пістің организация оларға прайзына полыс пирерге кӱстенче.
Пістің организация 2002 чылда 20 сентябрьда пічікке киріл парған. Аннаң пастап устаан Кенеш Кубешевич Ногойбаев. Ол ӱгредии хоостыра юрист полған. Офис Ағбандағы «Дружба» гостиницада орныххан. Орынҷызына пістің сағамғы устағҷыбыс Азизбек Чериков табылған.
Пістің организация мындағы прай хырғыстарның чуртазына хайығ салча. Пенсионерлерге, чуға чуртапчатхан сӧбірелерге полысчабыс. Кип-азахтар алай ахча пирчебіс. Піреезі тоғыс таппин ирееленчетсе, ахча чыып, аны чир-суунзар ысчабыс. Анда туған-чағыннары чахсы кӧрерлер.
Хыстар кӧзідіглерде араласчалар
Кізілерні Россия законнарын сайбабасха сурынчабыс, мындағы чон хыртыстанмазын тіп. Піреезі, Россия гражданствозын алып, чирлер алып алча, туралар постарына пӱдірче. Тӧреен чирібіснең палғалыс чідірбинчебіс. Чайғыда олғаннарыбысты Хырғыс чирінзер аға-ууҷаларынзар тынанарға ызыбысчабыс. Олар анда тӧреен тілінең паза кибірлернең улам чағын танызып алчалар.
– Сірернің ам Рамазан оразазы пасталча. Ідӧк март ай соонзар Нооруз ӱлӱкӱн полар. Хайди оларны таныхтапчазар?
– Сынап таа, тӱрче полза, хакастарның Чыл пазы ӱлӱкӱні полар паза пістің Нооруз пайрам. Піс ипподромда улуғ алачых турғысчабыс. Мындағы диаспоралар аны теестезіп турғысча. Пӱӱл анда узбектер постарын кӧзідерлер. Оларның пу ӱлӱкӱні «Новруз» адалча. Килчеткен чылда пістің теес полар. Ипподромда піс ӱлӱкӱнні республика синінде иртірчебіс, позыбыс аразында, тізең, позыбыстыңох оңдайынаң.
Сағам мусульманнарның Рамазан айы парча. Ол кӱннерде пис час соонда читі час иирге теере полған на мусульман пір дее чиис чібинче паза суғ даа іспинче. Ол сидік ниме. Ағаа кӧнігерге кирек. Піди пір ай иртіп, Ураза-пайрамнаң тоозылча. Анда чирге паза ізерге чарадылча. Пу пайрам ӱс кӱн полча.
Нооруз ӱлӱкӱнні Наа чыл чіли иртірчебіс. Ибде прай ниме арығлап салчабыс. Алында хырғыстар март айны Нооруз тіҷеңнер. Ол кӱн хар чаап парза, анзы часкалығ чыл поларын таныхтапча.
Ӱлӱкӱн тузында полған на ибде, дасторханға ах скатерть тӧзеп, чіҷең нименің аймағын салчалар. Анаң пуғдайдаң сӱмелек каша тимнепчелер. Андар урюк, мӧӧт хосчалар. Хазан тӱбінзер, каша хаарыл парбазын тіп, оох тастар салыбысчалар. Нооруз алнында ӧдістер тӧлеп саларға, ідӧк хырыс салған кізінең чаразарға кирек. Хараазына ідістерге сӱт, айран паза тамах ур саларға, чыл чырғаллығ ползын тіп. Ӱлӱкӱнде кізілер, хуҷахтазып, амыр чуртас алғапчалар.
Ол кӱн аулда пірее ат соғыбысчалар. Анаң, прайзына читсін тіп, иттіг ӱгре хайнатчалар. Ідӧк ахча чыыпчалар, анаң полған на сӧбірее тиңни ӱлепчелер. Ӱлӱкӱнде спорт марығларын иртірчелер. Иирде улуғ от тамысчалар паза, сарнап, плесет салчалар. Прай ол ӱлӱкӱн араға чох иртче, че хымыс ісчелер.
– Сірер пылтыр Н.Г.Доможаковтың адынаң национальнай библиотекада саблығ писатель Чингиз Айтматовтың 95 чазын таныхтаазар. Ол минің иң хынчатхан писательлернің пірсі полча.
– О-о, ол пістің уғаа саблығ чир-суғҷыбыс! Аның 95 чазын таныхтирға піске национальнай библиотека матап полыс пирген. Оларға улуғ алғызым читіргем. Ол пайрамны іди алғым піс пастағызын на таныхтаабыс. Ол чыылығда Хакасия пазының орынҷызы Михаил Побызаков, Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министрінің тоғызын толдырчатхан Лев Сафьянов паза даа улуғ пастыхтар полғаннар. Ағаа хоза, республикадағы аймах чоннарның диаспоралар устағҷылары килгеннер. Мындағ пайрамнар піcті прайзыбысты піріктірче. Алында піс дагестан чонының саблығ поэді Расул Гамзатовтың 100 чазын хада таныхтаабыс.
– Сірер спорт марығларында ӧткін араласчазар, я? Пылтыр декабрь айда Харатас городта ирткен национальнай спорт кӧрімнерінҷе марығларда сірернің спорт ӧмезі ӱзінҷі орынға сығып алған нооза.
– Піс 2019 чылдаң сығара национальнай спорт кӧрімнерінҷе марығларда полған сай араласчабыс. Минің кӧңніме шахмат паза тобит кірчелер. Мындағ мероприятиелерде араласса, піс, аймах тілліг чон, улам чағын танысчабыс. Ол саринаң улуғ алғыс Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозына. Аның алнында Н.Г.Доможаковтың адынаң библиотекада «Хакас чонның столдағы ойыннары» этномарафонда араласхабыс. Анда мин тобит ойыннаң танызып алғам. Аны шашкалар чіли ойнапчаттырлар.
– Донбасстағы ӧнетін чаа операциязында сірернің кізілерің араласчаларох, неке? Сірернің аразында Россия гражданнары пар нооза.
– Я, пар анда піcтің кізілер. Пірее он азыра кізі парыбысхан мобилизация хоостыра. Ол тустаң сығара тӧрт оол тынын пир салған. Ӱзӧлеңні тӧреен Хырғыс чирінзер апарыбысханнар. Пір чааҷыны мында, Томыҷахтар аалында, чыып салғабыс. Ол аалда аның туған-чағыннары чуртапчалар. Аал чӧбі пазы Марина Ощенкова сыыраттарда мусульманнарны чығарға ӧнетін чир пирген. Аннаңар ағаа улуғ алғыс. Чоохтирға кирек, аны чыыпчатханда, Хакас Республика правительствозының, Ӧӧркі Чӧптің паза Ағбан пилтірі аймааның устағ-пастаа килгеннер. Ӱр ниместе пістің пір кізі пос кӧңнінең Донбассар парыбысхан. Ағаа 50 азыра час паза Россия гражданині нимес. Че Россия президентінің чахии хоостыра СВО-да чааласхан андағ кізілерге Россия гражданствозын тудығ чох пирерге киректер.
Ам Россия президентіне табығлар полар. Піс ідӧк прайзы чіли ӱннерібіс пирерге парарбыс!
Сомнар Марс Жумабаевтің архивінең
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылча)
Автор :
Чоохтасхан Илья Топоев
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
| 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
| 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
