Чахсы чирзер аймах чоннар тартылчалар
29.02.2024
Хабарлар
Чон-чахсы чыылысханда, чалахай пайрам пасталча
Хакасия – прайзыбыстың ибі. Пістің республикада 100 артиинаң аймах тілліг, пасха-пасха киртіністіг чон чуртапча. Оларны кӱргенніг чазыларыбыс, им-томнығ кӧллерібіс, пай тайғаларыбыс піріктірче
Нандыра айланчалар
Владимир Баев – сыбыра устағ-пастағ тоғызын толдырған кізі. Совет ӱлгӱзі тузында партия обкомының агитация паза пропаганда пӧлиинең устаан. Тӧреен чирібіс республикаа айлан парғанда, Хакасияның ӱгредіг паза наука министрі полған Алексей Иванович Солдатов тынаға парыбысханда, ол тоғысты толдырған. Анда ол пенсияа сыхханҷа маңат тоғынған, орындағы чуртағҷыларға полызығ пирерге пар-чох кӱзін сал турған.
Анаң харах одынаң чіт чӧрібіскен, Ағбанның орамаларынҷа чалахай кӱлімзіреснең пастыр чӧрчеткені кӧрінминібіскен. «Владимир Иннокентьевич хайдар кірген кізі полҷаң? Тоғаспиныбысты», – таныстарымнаң сурастырғлап пастабысхам. Ол, тізең, тынаға сыхханда, тӧреен чирінзер парыбысхан полтыр. Мин аны пістің кізі чіли санаҷаңмын. Тоғаспиныбысханда, матабох чохсынғам.
Нинҷе-де чыл пазынаң Ағбанда орта пол парған. Оңнығ ла ачых-чарых кӧңніліг нимес. Сағыныс парып, тыыда-тыыда хуҷахтасчабыс. Ааллап килген поларзар тіп сурыбысханымда, хахап таа партыр. Тӧреен чирімде истенмин, нандыра кӧс килдім тидір. Хакасияа саңай аптат салғанын чазырарға даа сағынминча. Хада тоғынған ізестіг нанҷы-арғыстарым прай мында нооза тіпче.
Сала даа ікінҷілебинчем, хығырығҷыларыбыс таа мындағ алай ағаа тӧӧй кӧзідімнерні сағысха кӧп кирерлер. Халғанҷы туста Хакасияда тӧреен, анаң Германиязар кӧскен немецтер нандыра айланчалар тіп чоохтасчалар.
Урух тастааны
Пістің газетада спорт сурығларын чарытчатханымда, ол полған 1970 – 1990 чылларда, Хакасия чуртағҷылары аразында аймах-пасха марығлар удаа иртіріл турҷаңнар. Андада спорт пірігістері дее толдыра полған нооза: «Урожай», «Труд», «Динамо», «Буревестник» паза даа пасхазы. Олох арада пістің чирзер пасха орыннардаң кӧс килген кізілер постарының піріктірілген командаларын тӧстеп алҷаңнар, арға-мӧрійлерде ӧткін араласчаңнар. Республиканың чуртағҷылары аразындағы спартакиадаларны уғаа чахсы иртір турҷаң Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозы.
Андағ туста хайдағ ла тілліг чонға тоғаспассың, хайдаң пістің Хакасиязар кӧс килгеннерін піліп албассың. Іди пірсінде футбол командалары аразында Харатаста марығ парчатхан. Кинетін не чӱзе наңмыр чаап килген. Прайзыбыс таа «Шахтер» стадионның трибуналары алтынзар сыынғлап парғабыс. Паза ла сизінзем, хырғыстарның паза узбектернің футболисттері аразында пол партырбын. Наңмыр тохтирын сағып, чоох алысчабыс.
– Сірернің чиріңзер чон іди тың чыылысчатханына ӧрінерге кирек. Хомай чирзер кізі хаҷан даа кӱстенмес, – сала даа ікінҷілебинче узбек оол чоох аразында.
– Сірернің Узбекистанда сіліг чирлер чоғыл ба? – пілерге харазып, сурыбыстым «Согдиана» команда ӱчӱн ойнапчатхан постаң оолдаң.
– Ноға чох полҷаң. Че сіліг чирлердең пасха, чахсы чон, тоғынҷаң маңат оңдайлар поларға кирек. Пістің анда мындағы осхас нимес, – аар тынча чиит оол.
– Чоныбыстың национальнай спорт кӧрімнерінің хайзы кӧңніңе кірче? – аннаң андар тӱптестір сыххам.
– Урух тастирға ӱгреніп аларым чоо килче. Кӧместең килісчеткенге тӧӧй. Ікі хати ӱзінҷі орын алғам. Тобит ойнирға хынчам, че кічіглерге дее утыр салчам. Хурлығ кӱрес мариинда араласхам, че ол мини полбиндыр. Пістің таджиктерібіс паза казахтарыбыс маңат харбасчалар, – ӱлесче позының сағыстарынаң «Согдиана» команданың футболизі, анаң Хакасияның национальнай спорт кӧрімнерінің федерациязы мындағ спартакиадаларны удаа паза пӧзік синде иртірче тіпче.
– Сірерні піреезі кӱстепче бе алай постарың кӧңнілеріңнең марығларда араласчазар? – кӧнізінең сурыбыстым.
– Спортнаң айғасханы, марығларда араласханы, тиң частығларнаң танысханы чағын ынағласханы полча. Хынминчатхан кізіні футбол ойнирға хайди кӧӧктіріп аларзың. Сірернің оол-хыстарың пістің ӱлӱкӱн-пайрамнарыбыста ӧткін араласчалар. Іди чоннар аразындағы ынархас тыыпча нимес пе? – чалахай кӱлімзірепче узбек оол.
Махалығ микелер
Олаңай кӱресче Россияның ікі хати чемпионы полған Виталий Сагалаков, тренер тоғызына кірібіскенде, Кавказ чирінең Хакасиязар чуртирға кӧс килген кізілернең хайди-да табырах пір тіл таап алҷаң. Іди нинҷе-де тус пазынаң оларның оолағастары олаңай кӱрес секциязына чӧр сыхчаңнар. Пабалары палаларына марығларға чӧрерге ахчанаң маңат полысчаңнар, пасхазына чахсы кӧзідім полҷаңнар. Андағ оңдайнаң кӱрес секциязы пастыра олғаннар аразында ынағлас пасталыбысчаң. Уламох республика тастында иртчеткен марығларда оолағастар даа, хызыҷағастар даа, пірсі пірсінің ӱчӱн матап «ағырып», кӧрігҷілерні чапсытчалар.
Амды Виталий Сагалаковтың кибір-чозахтарын чиит тренерлер узаратчалар. Спорттың пасха даа кӧрімнерінде кирек андағох оңдайнаң парча. Сағынчам, прайзына даа чахсы кӧзідім полча, неке, Хубачардағы волейбол ойнапчатхан хыстарның командазы. Олар Россия синінде ирткен марығда чиңіс тутсалар, Хакасияның гимні толдырылчатса, аймах национальностьтығ хызыҷахтар, пір кізі чіли, хакас тілінең ырлап пастапчалар.
– Мында хайхаҷаң пір дее ниме чоғыл. Іди поларға кирек. Піс Хакасияда чуртапчабыс, гимнні орындағы чонның тілінең толдырарға кирекпіс, – сала даа ікінҷілебинче Россияның саблығ тренері Ирина Золотухина.
Волейболисттердең кӧзідім алып па, олаңай кӱресче Россияның саблығ тренері Марат Кичеев хызыҷахтарын даа гимнні хакас тілінең толдырарға кӧніктір сыххан. Ағаа сала ниик. Кӱресчілері аразында хакас хызыҷахтары асхынах нимес, олар ӧӧрелерін ӱгредіп алчалар. Мағаа уғаа поғдархастығ пілдірҷең, орыс омалығ хызыҷахтар республика гимнін хакас тілінең толдырчатсалар. Андағ туста кӱресчілер маңат оңарчалар – олар Хакасия ӱчӱн турысчалар.
Кірлектен не чӧрче
Чазағлығ кӧгенеен табырах кизібізіп, чоон кӧріндес алнында кірлектен сыхты. Кӧгенек идегі маңат чайылчатханы аның кӧңніне кірген осхас. Лейланың сырайында ӧрчіліг кӱлімзірес чари тӱскен. Анаң пабазын маңзырат сыххан, марыға орайлат саларбыс тіпче. Казах ирен, тізең, тун оолғының наа куртказын иптестір парча. Хада хонғаны иң кічиин тонандырча. Казахтарның сӧбірезі Анатолий Кыштымовтың кибелістерін хығырар марығда аралазарға тимненче.
Чох, прайзы нимес. Кибелістер хығырарға Лейла ла сығар. Пабазы Барлык пазын на чайхапча, ікінҷі класста ӱгренчеткен хызыҷағы пу марығдаңар интернет пастыра піліп алтыр. Анаң хайди даа анда аралазарға чарадыбысхан. Іҷезін позына килістіре кибеліс таап пирерге сурынған, аны ӱгрен сыххан. Позы кӧріндес алнында кірлектен чӧрерін ӱр нимеске дее тохтатпинча. Ағаа кибелістер хығырар марығ соонда кічіглернің «Кӱн сузы» чайаачы ӧмезінзер маңзырирға кирек. Андар Лейла хынып чӧрче. Пӱӱн олар іҷе-пабаларына улуғ нимес сан пирістіг ойын кӧзідерге тимненчелер.
Мына кибелісчі Анатолий Кыштымов ӱгретчі полып тоғынған 11 № ортымах школа. Аның тастында машиналар илееде турғлапчалар. Марығ хазыр парғадағ осхас. Оларны школа іcтінде чылығ удурлааннар, актовай залзар ӱдескеннер. Лейланың іҷезі хызыҷаан сценазар сығарға тимнирге хада парған. Анзы оолағас-хызыҷағастарзар сыныхти кӧр салча.
– Миннең тиңнезер пала чох полтыр, – прайзына истілдіре чарлабысты Лейла, пасхазын саңай хатхыртыбысхан.
Марығ чарғыҷылары даа кічіг сӧӧктіг, иптіг кӧрімніг суулаах хызыҷахха хайығ айландырғаннар, постары аразында кӱлімзірес салғаннар. Че хаҷан ол хызыҷағас алныларында ипти тур тастабысханда, сиргектенібіскеннер, тик чирдең не іди чоохтанмаан осхас. Хайди-да пойли, олох арада уғаа киліcтіре тудынча, кізілер алнында сала даа туртухпинча. Кибеліс хығырчатхан туста хайди кеен пас чӧрче, холларын ипти-тапти хыймыратхлабысча. Ӱніҷегі чи хайдағ сыңырос, сӧстерні орта, тыыда сығарча, сала даа алҷаастабинча.
Анаң хызыҷағас марығ чарғыҷыларын уламох тың чапсытхан – оларның алнында хакас теелбегін толдыр сыххан. Хайди иптіг кірлектен чӧрче, сибірек састары аар-пеер ле учуғысчалар. Хап-хара харағастарында ӧрчіліг кӱлімзірес. Аннаңар даа полбас па, кибелісчінің хада хонғаны Людмила Шушпанова хызыҷағастаң харах албиныбысхан. Талазығ чоғыл, утыс ани полар.
Сынында Лейла ікінҷі орында пол парған. Чиңіcті 11№ школада ӱгренчеткен оолағасха пирібіскеннер. Хакас палаҷах ікі кибеліс ӱгрен килтір. Че иң не ӧӧні – аның ағазы Анатолий Кыштымовнаң институтта пір курста ӱгренген полтыр. Аннаңар пархазы чон алнынзар сых килгенде, чайаачы устың чуртас чолынаңар сомнар кӧзідіп пастабысханнар. Наа технологиялардаң ас полбассың.
Ӧлімі чох полк
1960 чылларда Хакасиязар Сойан-Сус ГЭС-ты, «Ағбанвагонмашты», «Хакасия» трикотаж паза «Сойан» маймах фабрикаларын пӱдірерге Чир-суубыстың иң ыраххы пулуңнарынаң комсомол путевкалары хоостыра оол-хыстар матап чыылысханнар, илеедезі мында халған. Оларның пабалары Илбек Ада чаада араласханнар, азымахчы фашисттерні унада сабарына улуғ хозым иткеннер, махачы хылыхтары ӱчӱн хазна сыйыхтарынаң таныхталғаннар.
Амды оларның парха-кӧргенектері, махачыларның сомнарын кӧріндіре тудып, улуғ поғдархаста «Ӧлімі чох полк» чӧрімде хаалапчалар. Мына хайда аймах-пасха национальностьтығ кізілерге тоғазарға, чоохтазарға чарир.
Амды Украина чирінде ӧнетін чаа операциязы парчатханда, анда араласчатхан махачыларға хайдағ-да оңдайнаң хабас пирерге прайзы кӱстенче. Хайди таныхтапчалар постары чааҷылар, оларның чӱректерін олғаннар пічіктері матап тибіретчеткен осхас. Харах частарын чысхлабин, амыр кӧріснең оларны хығырҷаң оңдай чоғыл тіпчелер махачылар.
– Хаҷан піс Хакасияда чуртапчатхан аймах тілліг чоннарның пірігістерінзер Украинада чааласчатхан чир-суғҷыларыбысха пірее оңдайнаң полыс пирердеңер сурыныснаң айланғаныбыста, сах андох ӱндескеннер. Пастап пис чӱс муң салковай, анаң пазох ол син ахча чыып пиргеннер. Андағ тоғысты олар тохтатпинчалар, узаратчалар, – таныхтаан Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министрінің тоғызын толдырчатхан Лев Сафьянов.
Чиңіc кӱні таныхталчатса, Украина чирінде апарылчатхан ӧнетін чаа операциязында аралазып, чуртастарын пир салғаннарның сомнары «Ӧлімі чох полк» чӧрімге хозылар. Россия президентінің чарадии хоостыра оларның прайзы даа чаа араласчыларына саналчалар нооза.
Сом «Хакас чирі» газета редакциязы архивінең
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы полызиинаң сығарылған)
Автор :
Анатолий Султреков
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
| 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
| 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
