Аал хонии паза промышленность – аймах тилізінің ӧӧн чӧлеглері
21.02.2024
Хабарлар
Пии аймаанда орныхчатхан «Хакас технология ойымы» ӧнетін экономика орны
Тиліс чолынҷа. Хакасияның 8 аймаа аразында Пии аймаа улиинаң Алтай аймаанаң на асча. Тиксі хазнабыстың поғдархазы, Сойан-Сус ГЭС, аның чирлерінде орныхча. Итсе, ол Саяногорскка кірче. Мында хара тас, мрамор анылча, тархын хумартхылары паза чир-чайаанның сілии, тізең, туризмні тилідер оңдай пирче. Пии аймааның амғы тустағы тилізінеңер паза мыннаң мындархы пӧгіннерінеңер аймах пазының тоғызын ӱр нимес тус толдырчатхан Татьяна Акользинанаң чоохтазып алғабыс
– Пии аймааның экономика тилізі нименең палғалыстығ? Хайдағ улуғ предприятиелер пар?
– Пии аймааның тӧстелген чылы 1927 чыл тіп саналча. Амғы туста муниципальнай пӱдіссер 8 аал чӧбі, 28 аал кірче. Оларда 16,6 муңҷа кізі чуртапча. Пістің аймахтың аал хонииның паза промышленнозының тархыны пай, пу кӧстеглер амғы туста даа аның экономиказының ӧӧн чӧлеглері полчалар. Ідӧк аймахта хара тас, мрамор анылча, туризмні ӧткін тилідерге кӱстенчебіс.
Алныбыста аал хонии сығарызының синін мының алнындағы саннарға читіріп алар пӧгін турғысчабыс. Аймахтағы улуғ аал хонии предприятиелері санында «Саянский мясокомбинатты», Бондаревтегі сыр паза ит полуфабрикаттарын сығарчатхан кооперативті паза «Бейское» ООО-ны адирға чарир. Таныхтирға кирек, Бондаревтегі кооператив сӱтті чоннаң садысча. Ідӧк аймахта мал сохчаң 4 цех пар, Хакасияның пасха аймахтарын алза, пу кӧзідігҷе піс пастағы орында поларбыс.
Паза Пии аймаанда 90 кресен-фермер хонии саналча. 2023 чылда тоңастығларны таарыпчатхан хыраларның улии 13 муң гектар азыра полған, 1 гектардаң ортымахти 21,7 центнер тоңастығлар сыххан. Аймаабыста ӱреннер сығарчатхан ікі предприятие пар. Мал тутчатхан прай хоныхтарны алза, оларда 26 муң азыра пас мал саналча, хойлар-ӧскілер саны – 46 муң азыра пас.
Аал хонии товарларын сығарчатханнар республика паза федеральнай бюджеттердең пирілчеткен полызығларнаң тузаланчалар – наа техника алчалар, тӧл салҷаң малларны садысчалар. Ідӧк олар «Агростартап» паза «Развитие семейных ферм» грант марығларында араласчалар. Ирткен чылда аймахтағы аграрийлер республика паза федеральнай бюджеттердең 50 миллион салковайға чағын субсидия алғаннар. Сағынчам, ол аал хонии предприятиелеріне чахсы хабазығ.
Промышленность предприятиелерінеңер чоохтаза, ирткен чӱс чылның 90 чылларынаң СУЭК компанияның Іcкеркі Пии разрезі хара тас аныпча. Ол Пии аймааның экономика тилізіне улуғ хозым итчеткен предприятие полча тирге чарир. Ікіҷе чыл «Коулстар» компанияның «Бейский» разрезі тоғын парир.
Ідӧк мрамор паза жадеит аныпчатхан предприятиелер пар, оларның санында «МКК-Саянмрамор» ОАО. Мрамор табылчатхан Кибик-Кордон орындағы туралар тастын чазирға киректелчеткен тастың качествозы уғаа пӧзік. Эксперттер таниинаң, ол Италияда анылчатхан мрамордаң пір дее халбинча. Жадеиттең чазанҷыхтар тимнелче паза аннаң тураның істін чазирында тузаланчалар.
Татьяна Леонидовна Акользина
Пии аймаа чазылығ, арығлығ, тайғалығ орында орныхча. Тайғада хузух, миске, халба, чистектер, палых оды, им оттар ӧсче. Орындағы чуртағҷылар оларны тееріп парыстанчалар. Предприятиелер ағас тимнирінең айғасчалар, оларның санындалар – «Бея-Лес-Сервис» республиканың автоном учреждениезі, А.И.Сергиенко, В.Г.Кончаков, Л.Н.Троцкий идінҷектер.
– Амғы туста ол-пу проекттерні чуртасха кирерге инвестициялар полысчалар. Пии аймаанзар инвесторларны тартар ӱчӱн ниме иділче?
– 2022 чылдаң сығара аймахта 285 гектар чирде орнығар «Хакас технология ойымы» ӧнетін экономика орнын тӧстирінҷе тоғыс апарыл сыххан. Аны тӧстирінеңер чӧптезігде VІІ Іскеркі экономика форумында (ВЭФ) Хакасия пазы Валентин Коновалов паза РУСАЛ-ның вице-президенті Елена Безденежных хол салыбысханнар. РУСАЛ кӧп чыл республиканың ізестіг арғызы полча. Ол республиканың социальнай программаларын чуртасха кирерге полысча.
Наа чӧптезіг хоостыра «САЯНАЛ» предприятиенің сығарызын алғыдарға пӧгінілче. Ідӧк проектте наа цех паза завод пӱдірілері, сығарылчатхан продукцияның синін 36 муң тоннаа читірері кӧрілче. Таныхтирға кирек, мындағ орыннарда Россия синінде инвесторларға налог льготалары кӧріл парған. Кӧзідімге, олар 5 чыл чир налогын тӧлебинчелер, 10 чыл – тибіреділбинчеткен ис-пайға налогты. Анзы инвестициялар синін кӧдірерге полызарға кирек. Ізенчебіс, ӧнетін экономика орны тӧстелгені аймах бюджедіне хоза ахча ағылар. Пу инвестиция проектін чуртасха киреріне 30 миллиард салковай хорадылар паза ол республикаа 830 наа тоғыс орнын пирер тіп кӧрілче.
Пии аймаанда пасха даа инвестиция площадкалары санға алылған. Кӧзідімге, «Берёзка» хазых пиктеҷең лагерьні нааҷылиры кӧрілче, анда чылның хайдағ даа тузында тынанарға чарир. Ідӧк Бабик чазыда аалҷылар туразы комплексін, Пии аалда чабых аал хонии рыногын пӱдірері пӧгіннерде пар.
Туризмнең палғалыстығ инвестиция проекттерін чуртасха кирерге сағынчабыс. Кӧзідімге, пістің чирібіс суғларға паза кӧллерге пай. Оларда палых тударға алай хыринда олаңай тынанарға чарир. Пірее кӧллерде кальций асхынах, анзынаң олар Хызылчар крайының паза Хакасияның пасха кӧллерінең пасхалалчалар. Аннаңар олар им-томнығ полчалар. Іди Подгорное, Утиное, Чёрное, Сосновое, Худжур кӧллерде туризмні тилідерге пӧгінчебіс.
Ідӧк «Жарки» спорт-ӱтертіс комплексін тилідерге сағынчабыс. Мында саналығ чылар чолларны, гостиницаларны, канат чолларын пӱдірері кӧрілче.
– Аймахтағы чонның чуртазын чахсыландырарға нацпроекттерде паза пасха даа хазна, республика программаларында араласханы полысча. Пии аймаа оларда хайди араласча?
– Пии аймаа нацпроекттерде ӧткін аралазарға кӱстенче. «Ӱгредіг» нацпроект хоостыра школаларда «Ӧзіс орны», саннығ ӱгредіг (цифровая образовательная среда) кабинеттері тимнелген. Ідӧк прай школаларның спорт залларында тиксі тыхтағ тоғыстары иртірілген. Хозарға сағынчам, нацпроектте араласханы сылтаанда Новотроицкай паза Киндірліг пилтірі ааллардағы школаларны хайраллап халғабыс. Олар изелчеткеннерге саналчатханнар, че, хазна полызии пирілгенде, олар чабылбааннар.
«Демография» нацпроектче Новокурск аалда 80 орынға кӧрілген олған сады пӱдірілген. Табат аалда олған сады орнығар наа тура алылған. Ідӧк пу нацпроектче мини-футбол ачығы тимнелген.
«Хазых хайраллиры» нацпроектче кічіг аалларда ФАП-тар пӱдірілгеннер. Улуғ фельдшер-акушер пункты Солбы аалда азылған, Табат аалда имнег амбулаториязы пӱдірілген.
– Кічіг паза ортын бизнес хайди тиліпче? Оларға хайдағ полызығлар кӧріл парған?
– Пу чыл пасталарына аймахта кічіг паза ортын бизнестің 313 субъекті санға алылған. Оларның 30 проценті – аал хонии предприятиелері, садығҷылар. Пасхазы ас-тамах сығарарынаң, коммунальнай паза имнег полызығларын пирерінең, чонны тартарынаң айғасча.
Піс оларға ахча, ис-пай саринаң хабазығ, чӧптер пирчебіс, сурығларға нандырчабыс. Аймахта «2020 – 2025 чылларда Пии аймаа муниципальнай пӱдістің экономика тилізі паза инвесторларны тартары» программаның «2020 – 2025 чылларда Пии аймааның кічіг паза ортын бизнес субъекттерін хайраллиры паза тилідері» подпрограммазы тоғынча. Аны хоостыра 2023 чылда 35 часха читкелек чиит идінҷектернің аразында грант марии иртірілген. Чиңісчілерге республика паза орындағы бюджеттердең пос киреен тилідеріне ахча пирілген. Пӱӱл пу хабазығны пирерін узарадарбыс. Ідӧк идінҷектерге чонға тоғыс табарға полысчатхан кін паза социальнай хабазығ устанызы ахчалығ полызығ пирчелер. Оңдай полза, аймахтың устағ-пастаа муниципальнай ис-пайны тузаланысха пирче, че, хомзынысха, пістің андағ ис-пай кӧп ле нимес.
Полған на тилістің ӧӧні кізі полча. Аннаңар аймах ӱлгӱлері полған на чуртағҷының чуртас синін кӧдірерге пӧгін турғысчалар. Чонның чуртас оңдайларын чахсыландырза, узах час чазапчатханнарның саны ӧзер, ағырчатханнар, кинектер саны хызырылар, кізілернің чайаачыларын тилідер оңдайлар, кӧңні полар. Чииттернің саны хозылза, тӧстелчеткен сӧбірелернің, тӧреен палаларның саны хозылар. Халғанҷы тустарда Пии аймааның ӧӧн кӧстеглерінің пірсіне чиит специалисттернің, сӧбірелернің, аалларда чуртапчатхан кізілернің чурт суриин пӧгері кірче.
– Мыннаң мындар хайдағ пӧгіннер турғысчазар?
– Ӧӧн пӧгіннер олох – аймахты тилідер ӱчӱн нацпроекттерде, федеральнай, регион программаларында ӧткін аралазары. Пістің 2030 чылға читіре аймахтың социально-экономическай тилізінің стратегиязы алыл парған. Ол чуртастың прай сариларына теелче: ӱгредіг, культура, чииттер политиказы, спорт паза пасхазы даа. Анда тиліс пӧгіннері, оларны толдырар оңдайлар паза 2030 чылға хайдағ чидіглерге чидерге сағынчатханыбыс пазыл парған. Кӧзідімге, прай аал чӧптеріндегі чолларны тыхтиры, ФАП-тарны, олған садтарын нааҷылиры кӧріл парған. Ідӧк наа объекттер пӱдірерге пӧгінчебіс: Пииде школа-олған садын, Чаптых, Салғын паза пасха даа аалларда Культура тураларын, Улуғ Ноныпта аал чӧбі туразын паза пасхазы даа. Прай пу пӧгіннерні чуртасха кирері улуғ тоғыс апарарын кирексіпче. Ізенчебіс, сағынған сағыстарны толдырар оңдайлар табарбыс.
Сомнар Пии аймаа администрациязының сайтынаң, Хакасияның инвестициялар порталынаң
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы позызиинаң сығарылған)
Автор :
Чоохтасхан Татьяна Кыштымова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 |
| 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
| 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
| 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
| 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
