Хайдағ даа хорадығ – ол экономикаа инвестиция
07.02.2024
Хабарлар
Ағбанның микрорайоннарында наа туралар пӱдірілче
Тилiс чолынҷа. Россия позының чирінҷе тилекейде иң улуғ хазна полча, аннаңар аның полған на регионының чуртас-экономиказын тилідер пос алынҷа чолы пар. Оларның чирін, климадын, чир-чайаанын санға алза, полған на регион тилир оңдайын позы таллап алча
Федеральнай синде
Россияның полған на регионының тилізі хазна бюджедінең палғалысча. Аннаңар пастап федеральнай бюджеттің алынҷа кӧстеглерін кӧрібізер сағыс пар. Хайди паалаан Россияның правительство кнезі Михаил Мишустин, 2024 чылға паза планнаң кӧрілген 2025 паза 2026 чылларға федеральнай бюджеттің проекті амғы прай киректерге тӧстеніп алылған. Аны хоостыра хазна чоны алнында хайди даа прай социальнай обязательстволар толдырылар. Экономика тилізін узарадарында ӧӧнінде хазна кӱзіне паза аның ис-пайына ізенерге кирек. Инвестициялар паза чонның тузаланар кирексінізі, iдӧк аймах производстволарны алғыдары экономиканы ӧскірерлер. Чағынғы туста Запад кирген санкцияларның сині хызырылбас.
Ӧнетiн чаа операциязы сылтаанда кирілген санкциялар салтарларынҷа сала тӧбін тӱскен экономика тилізі ам хатап улуғ хаалағнаң кӧдірілче. Россияның производительлері постарының бизнес-модельлерін пасха оңдайнаң тӱзімніг тоғындырчалар, садығ апарҷаң наа рыноктарзар кірчелер, пасха ханнарның Россиядаң парыбысхан компанияларның орнында тоғынып пастапчалар, товарларны хазназар пасха чолларҷа ағылчалар. Ирткен чылда экономика ӧзізі 3 % кӧзіткен. Анзы хомай нимес, чахсы даа тирге чарир. Ӧӧнінде ол хазна істіндегі кирексінiс сылтаанда ӧскен – инвестициялар, iдӧк потребительлер сылтаанда. Мыннаң мындар экономика сала кӧӧлҷе ӧзер. Россия Банкының кӧрізінҷе, 2024 чылда ВВП 2,5 %-ке ӧзер, 2025 чылда – 2 %-ке, 2026 чылда – 2,2 %-ке.
Чағынғы чылларда федеральнай бюджет дефициттіг полар. Аны тӱптестіреріне ахчаны Чахсы чуртас фондынаң (ФНБ) аларға килізер. Федеральнай бюджеттің парыстары 2023 чылдағы 28,6 триллион салковайдаң 2024 чылда 35 триллионға теере ӧс парары кӧрілче (22,2 %-ке хозылар). Че 2025 чылда парыстар сині 33,5 триллион салковайға теере хызырылар, анаң 2026 чылда парыстар 34 триллион салковайға теере ӧзері кӧріл парған. Мында нефтьтең паза газтаң кірчеткен парыстар хызырылчатханын таныхтирға чарир. Анзы пістің хазна нефть паза газ «iңезінең» тӱсчеткенін таныхтапча.
Федеральнай бюджеттің хорадығларынаңар чоохтаза, пылтыр олар 31,6 триллион салковайға тиңнелгеннер, 2024 чылда 36,6 триллион салковай полар, 2025 чылда – 34,3 триллион, 2026 чылда – 35,6 триллион салковай.
Пӱӱл национальнай проекттерні чуртасха киреріне бюджеттең 2,9 триллион салковай позыдары кӧрілче. Хай пірее нацпроекттерге ахча пирері хызырылар, кӧзідімге, «Чурт паза город ибіркізі» нацпроектке ахча пирілері 26%-ке хызырылар.
Ӧӧн Банктың политиказы
Инвестициялардаңар паза инфляциядаңар чоохтаза, Россияның Хазна Думазы кнезінің орынҷызы Александр Бабаковтың сӧстерi хайығ тартча. «Хайдағ даа хорадығлар – ол экономикаа инвестиция», – тiпче ол. Аның чооғынаң, Россияның Ӧӧн Банкына инфляциядаң тоғыр кӱрезерін чалғызан на апарарға киректелбинче. «Піcке пос салынарға чарабас, Запад ам даа кӱстіг. Ағаа хоза, Украина мында олаңай тиріг ле полча, аның полызиинаң пістең тоғыр кӱресчелер. Ыырҷы кӱстіг, кӧйтік полып халча. Западтың системазы ам даа тоғынча, пістің хараабыс алнында ол сайбалча. Піс хазнаның тастында даа, істінде дее тоғыс апарарға кирекпіс», – теен Александр Бабаков. Аның чооғынаң, Россия чиңic тудар, че чиңicті чаалазығда ла нимес, экономикада тударға кирек. Пістің хазна кӧп санкцияа сыдасхан, амды алнынзар парары киректелче. Президент Владимир Путин экономиканы тилідер ӧӧн кӧстеглерні кӧзіткен.
«Амды пістің финанс блогының хаалағлары кизе-тоғыр полчатханын кӧзітчелер, – узаратхан чооғын ол. – Ӧӧн Банк чуртаста полчатхан киректердең тоғыр парча. Президент кӧні линиязын тоосхан соонда, Ӧӧн Банк ставканы пазох кӧдірібіскен. Аны ол «Россияның экономиказы кӧӧлҷе ӧзістең иртiре ӧӧрлепче» сӧстернең кӧдірче. Хаҷан ол экономика теориязынаң тоғыр поларын тохтат салар? Ноға ол инфляциядаң тоғыр кӱрезерін позына ла алынча? Ағаа экономиканың прай тилізiн кир салча. Ол кирек кӧстег, че чалғыс ла нимес. Ноға амғы 7,5 % инфляцияда пістің ставка 16 % ?! Пылтыр олох инфляция синінде ставка 7,5 % полған.
Андағ чарадығларны правительстваа пир саларға кирек. Ол пӧгіннерні правительство Ӧӧн Банкнаң хада президенттің кӧзiне тимнезіннер. Аны прайзы ӱзӱрзін. Кем-де инфляцияны 4 % ит салардаңар ла чоохтабазын. Кӧзідімде кӧзіт пирзіннер, хайдағ оңдайнаң піс экономиканы ӧскіріп аларбыс, хайзы пістің хазнаа піске кирек экономика суверенитедіне чидіп аларбыс», – чоохтаан Хазна Думазының вице-спикерi.
Хайди ол аннаң андар таныхтапча, инфляция – ол, хайди Ӧӧн Банк санапча, хаҷан ахча кӧп. Сыннаң инфляция – хаҷан товарлар асхынах. Ӧӧн Банктың амғы кӧcтее – хайди 4 % инфляцияа чидіп алары. Ол ағаа хайдағ-да ызых санға тӧӧй. Экономика – ол кӧп сурығлығ механизм, анда кӧп ниме палғалысча. Піс ноға-да пір ле нимені – инфляцияны алчабыс. Ӧӧн Банк пiстiң чонның чуртазын чахсыландырарына кӧстелчеткен политиканың чардығы пол парза, чахсы поларҷых.
Регионнар бюджеттерiнеңер
Амғы туста Россия субъекттерiнің алымнары ӧсчеткені кӧрiнче. Олар федеральнай бюджеттең регионнарның бюджеттеріне инфраструктура, ӧнетiн казначейскай паза пасха даа бюджет кредиттерi пирілчеткен сылтаанда ӧсчелер. Iдӧк субъекттер хазна паза бизнес хада-пірге тоғынчатханынаң паза концессия чӧптезіглерінең тузаланып, тиліс институттарының проекттерiне тартылчалар, ағаа хоза коммерческай кредиттерні ӱрге алып алчалар.
Регионнарның хазна алымнары 3 триллион салковайдаң ас парған, мыннаң мындар ол ӧзіп ле одырча. Алымнарның кӧбізі (77 %) бюджет кредиттерінең пӱтче. Iдӧк алымнарның 19,7 % хазнаның ахчалығ чаҷыннарына килісче, банк кредиттеріне – 16 %, хазна гарантияларына – 1,1 %. 2022 чылдаң пасти, банк кредиттерінің чардығы илееде хызырыл парған.
Россияның финанстар министерствозы регионнарның бюджеттерін кредиттер кӧп алчатханнаң арачылир наа программа проектін тимнеп салған. Аның ӧӧн пӧгіні – инвестицияларнаң палғалыстығ обязательстволар иртіре чыылчатхан хорғыстарны хызырары. Iди кредиттер кӧп алылчатханын хызырар, iдӧк алымнарны тартып, инфраструктура проекттерін чуртасха кирчеткенін сыныхтағда тудар пӧгін тудылча.
Алымнарны хызырар программа ікі чардыхха чарылча: стратегия пӧгіннері паза «табырах чиңicтер».
Cтратегия пӧгіннері чардыхха министерство мындағ оңдайлар кирерге чӧп пирче: регионнарның хазна алымын санға алып, инвестицияларға казначейскай кредиттер пирерін хызыр саларға; 100 % азыра хазна алымнығ регионнарға дефицит чох бюджет турғызарға; планнаң асчатхан парыстарны паза ӧскірілген дотацияларны социальнай хорадығларға паза алымны чабарға ысчадарға; хазна паза бизнес хада-пірге тоғынчатханы, концессия паза лизинг чӧптезіглерінҷе инвесторларға тӧлеглер синін хызырарға; инфраструктура проекттерін таллапчатса, олар хайди даа тӱзімніг поларын сыныхтағда тударға; инвесторлар проекттерiн толдыр полбинчатсалар, оларға полызығ пирбеске.
«Табырах чиңicтер» чардыхча программа сала уйан кӧрінче. Улуғ алымнығ регионнарға хазна ӧдістерін хызырар оңдайлар кӧр саларға, хоза алымға кiрбеске чӧп пирілче. Казначейскай кредиттернi пӧзік тимненіcтіг чуртасха табырах кирер проекттерге ызарға минфин чӧп пирче.
Хакасияның тилир оңдайлары
Россияның нацпроекттері – регионнарны тилідер уғаа кирек кӧстеглер. Республикада нацпроекттер 2019 чылдаң чуртасха кирілчелер. Амды Хакасия 12 нацпроектте араласча, оларны хоостыра регионның 43 проекті, тимнеліп, чуртасха кирілче.
Халғанҷы чылларда республика федеральнай программаларда паза нацпроекттерде араласчатханын тӧрт хати кӧдіріп алған. Ағаа федеральнай ахча тартылчатханы 10 миллиард салковайға чит парған. Iди Хакасия нацпроекттерні чуртасха кирерінде уғаа пӧзік кӧзідімнерге читкен. 2022 чылның салтарларынҷа, федеральнай бюджетче кассаны толдырарынҷа 95%-ке тиңнелген. 2021 чылда ол сан 89 % полған, 2019 чылда – 82 %. Бюджет ахчазын толдырарынҷа пылтыр республика Сибирьдегі федеральнай округтың регионнары аразында Хакасия тӧртінҷі орында пол парған. Анзы регионның проекттерін толдырарына федеральнай ахчаны тартарға чахсы хабазар.
Нацпроекттер хоостыра республикада наа чоллар, школалар, олған садтары, культура туралары, наа имнег туралары, иргілен парып, иңзерілчеткен чурттардаң кізілернi наа тураларзар кӧзірчелер, арығ суғ пирҷең объекттер пӱдірілчелер, иптіг парктар, туралар ибіркізі, скверлер, суғлар хастада чоллар паза даа пасха чонға кирек нимелер тӧстелче.
Федеральнай, регионның паза муниципальнай ӱлгӱлер улуғ тоғыс апарчалар. Iди тӧрт чыл аразына 41 тиксi пӱдіріг объектінде тоғыстар тоозылған. Пӱӱл нацпроекттерні республикада чуртасха кирер пӧгіннең, 26 тиксі пӱдіріг объектінде тоғыстар узарадылча паза наа объекттерні пӱдірер тоғыстар пасталча.
Хакасияның правительствозы проекттер тузында толдырыларын сыбыра хатығ сыныхтағда тутча. 2022 чылдаң пастап, республика прокуратуразының паза федеральнай казначействоның республикадағы пӧлиинең хада, объекттерзер парып, анда чыылығлар иртірер практика чуртасха кирiлген. Аның сылтаанда, подрядчиктер постарының алған обязательстволарын тузында толдырарынаң палғалыстығ кӧп хорғыс чох иділген.
Республика прокуроры Сергей Фирсов iди хада-пiрге тоғыс апарылчатханның тузазын таныхтаан. Хайди прокуратурада таныхтапчалар, тоғысчы ӧмелернің хада-пірге чыылығлары, объекттерзер чӧрізі тоғыстарны толдырчатхан подрядчиктернің дисциплиназын кӧдірчелер.
Регионның промышленность тилізінеңер чоохтаза, таныхтирға кирек, пылтыр Хакасияның Промышленность тилізі фонды, ас-тамах паза промышленность предприятиелерiнiң ахча пирер 25 сурынызын кӧріп, 7 сурынысча 167 миллион салковай пирген. Фонд аралазып, чуртасха кирілген проекттернің прай бюджеді 267 миллион салковайдаң асхан. 2023 чылда фондтың ахчазы 300 миллион салковай полған, пӱӱл аның ахчазын 400 миллионға читір салар план тудылча.
– Правительство промышленностьты тилідер кӧрісті алыстырча. Амды промышленность предприятиелеріне хазна хабазар. Чыл сай пiс хоза полызығлар пирчебіс. 2020 чылда промышленностьха пір дее хабазығ пирілбеен. 2021 чылда 13,7 миллион салковай хабазығ полған, 2022 чылда – 160 миллион, пылтыр – 197 миллион. Полызығ пирері ӧскірілче.
Пастап ахча Минпромторг холындағы ла предприятиелерге пирiлҷең, че соонаң Хакасия пазы Валентин Коноваловтың чахиинҷа тоғынылчатхан предприятиелерге льготалығ займнар пиріл сыххан, ол санда ас-тамах производстволарына, хайзыларына мының алнында полызығ полбаҷаң. Ол ахча республика бюджедінең позыдылча. Піс андағ тоғыс апарчатхан пастағы регионнарның пірсі полғабыс. Андағ хабазығлар орындағы производстволарны тилідерге чахсы полысчалар, – таныхтаан Хакасияның экономика тилізі министрі Роман Ковтун.
Мындағ проекттер регионзар хоза инвестициялар тартчалар, iдӧк наа промышленность производстволары тӧстелче, аймах чахсы товарлар сығарылча, тоғынҷаң наа орыннар тӧстелче. Хакасияның бюджедінзер налогтарнаң хоза ахча кiрче.
Сом «Хакас чирі» газетаның архивінең
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы полызиинаң сығарылған)
Автор :
Николай Султреков
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
| 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
| 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
