Чӧптіг тудынза ла, ағырығ тарабас
03.02.2024
Хабарлар

Валерий Кызылчаков
Азых чоохтазығ. Пӱӱн піс Хакасияның аал хонииндағы иң сидік сурығҷа – чуғынҷах узелковай дерматит мал ағырии тарапчатханынаңар паза аны хайди тохтадарынаңар – Ағбан городтың паза Алтай аймааның мал имнеенің инспекторы Валерий Кызылчаковнаң чоохтасчабыс
– Валерий Алексеевич, Cірер аал хониинда кӧп чыл тоғын салғазар. Істеніс чолыңардаңар чоохтап пиріңер.
– Институт соонаң мин тоғыс чыл совхозта ӧӧн мал имҷізі полып істенгем, анаң 1989 – 1997 чылларда Хызылчар крайында совхознаң устаам. 1997 – 2002 чылларда Калининнің адынаң ЗАО-ның устағҷызы полғам. Аның соонаң пазох Хызылчар крайынзар тоғынарға парыбысхам. Аал хонии устанызында ӧӧн специалисттең пасти устаныс пастығына теере ӧзіп алғам. 2011 чылда пазох Хакасиязар айланғам. Ағбан городтың паза Алтай аймааның мал имнеенің инспекторына алылғам. Пу тусха теере ол тоғысты толдыр парчам. Ол Хакасияның аал хонии паза ас-тамах министерствозының мал имнее департаментіне кірче.
– Чуғынҷах узелковай дерматиттеңер чоохтап пиріңер: хайди ол сыхча паза мал аразында тарапча? Хайди аның тарапчатханын тохтадарға чарир?
– Узелковай дерматит – ол вирус ағырии, уғаа чуғынҷах ағырығ. Инcтитутта ӱгретчібіс, ағырығ оңнаан орта чоохтабаза, паалағны тӱзірҷең. Пу ағырығ «чрезвычайно контагиознай» (контагиозность – ол чуғынҷах ағырығның ағырчатхан кізідең алай малдаң хазыхтарзар чухчаң оңдайы. – Авт.) полчатханын хайди даа чоохтирға кирек полған. Ол най табырах тарапча. Аннаң інектер, ӧскілер, хойлар, сосхалар ағырчалар, че аттар паза муллар, пірге туйғахтығ маллар, ағырбинчалар. Сосханың даа, хойның даа ағырии кӧрінмин иртче. Че прай маллар пу ағырығны таратчалар: хазаадаң чазызар ағылчалар, чазыдаң – хазаазар. Уламох ағырығ малнаң пір хазаада турған полза. Ағырығ аймах оңдайнаң тарапча: ниме-ноо, кізілер, пасха маллар, аң-хустар пастыра. Кізі, ағырығ пар орында полза, аны кип-азаанаң ибзер ағыл килерге, анаң, малларын азырап чӧріп, оларға ағырығны чухтыр пирерге айабас.
Мал ағырыға табырах саптырыбысча: ікінҷі кӱнінде сӱді чіт парча, кӧдіртче. Чиит малларның 5 – 95 проценті ӧл парча. Аннаңар мал ээзіне, тиксі аал хониина паза экономикаа улуғ ӱрег иділче. Тиктең нимес республикада, город-аймахтарда пу ағырығ тарапчатханынаңар сағыбаан саай режимі (ЧС) кирілген. Аны тохтадарына прай кӱс салылча.
– Сірер пу чуғынҷах ағырығ тарапчатханын пастағызынаң сығара хайығда тутчазар...
– Я. Ағырығ сығыс килгендӧк, Алтай аймааның мал имнее службазы, аймахтың паза аал чӧптерінің устағ-пастағлары чахсы тоғыныбысханнар: чуртағҷыларға ағырығдаңар, хайди аны тараттырбазынаңар искірігліг пічіктерні читіргеннер, таныстырғанынаңар хол салдырғаннар. Алтай аймаанда пу ағырығ ӱс орында сығысхан: Хубачарда, Ызых посёлокта, дачаларда. Прай ӱлгӱ органнары чӧптіг тоғыныбысхан сылтаанда ағырығ тарабаан. Піс мал сынында чуғынҷах узелковай дерматитнең ағырыбысханын киречілелерін сағыбаабыс. Хубачарда ағырығ сығыс килгенде, ікінҷі кӱніндӧк ол ораманы туйухтабысхабыс, пост турғыс салғабыс. Ӱзінҷі кӱнінде маллар чох иділген, хазааларда арых хыйа алылған, от чох иділген паза прай чирде дезинфекция ӱс хати иртірілген. Пасха орыннарда ідӧк хапчығай хайынғабыс.
Анаң прай хоныхтарда малларға вакцинаны тиксі турғызыбысхабыс.
– Пӱӱнгі кӱнде ағырығ Асхыс аалда тарапча. Анда ниме полчатханын кӧрчезер?
– Матап тарапча. Анда ідӧк хапчығай хайынарға кирек полған, че малларны чох итчең орын тимде полбаан. Ӧнетін оймах киректелче. Ідӧк чуртағҷыларның салбыр тудынғаны харахха тасталған, олар малларын чазызар сығар турғаннар. Ағырығ сых килгендӧк, малларны сығарбасха полған. Аннаңар искірігні ідӧк, хол салып, тарадарға киректелген. Ол искірігде прай кирексініcтер пазылча. Че пӱӱнгі кӱнге теере кізілер малларын сығарарын узаратчалар.
Иң пастағызын, мал ээзіне позына сағыссырирға кирек. Пос хониинаң айғасчатхан кізі пілче нооза, мал ӧскірерге нинҷе кӱс кирек! Пілдістіг, республика ӱреге кірген мал ээзіне ахчазын айландыр пирче, че ол ахчаа алған пызоны мал синіне ӧскірерге пазох нинҷе тус паза кӱс парыбызар? Аннаңар аны хайраллап халары хай-хай артых. Пір сидік сари – чазы чирде чуртапчатханнар хысхызына азырал кӧп тимнебинчелер. Азырал асхынах полза, пірее пас малны садыбызарға, ол ахчаа хоза азырал алып, че малны, ибдең сығарбин, ЧС суурылғанҷа хазаада тударға кирек. Малны соғарға чарадылча, хайдағ-да тоғырланыстар ол саринаң чоғыл.
– Пірее хоных ээлері малларын чазырчалар, санға турғыспинчалар, вакцина турғызарға пирбинчелер, тоғыр парчалар...
– Тиктең не іди тудынчалар. Кӧзідімге, хойның пу ағырығны хаптырып алғаны кӧрінминче, че вирусты ал чӧрче. Аннаңар прайзы малларын аал чӧбінде санға турғызарға киректер. Мындағ хорғыстығ ағырығлар сығыс килзе, мал имнее службазы ол хоныхты хайығда тудар ӱчӱн. Іди полбаза, малны чох идерге киліс парза, оларға иділген ӱрег сині ахчанаң айландырылбас.
– Валерий Алексеевич, ағырығ читкелек ааллар чуртағҷылары малларына вакцина турғызарын сағыпчалар. Хайди ол турғызылча?
– Таныхтирға кирек, пу ағырығнаң кӱресчең пір ле оңдай – вакцина турғызары! Вакцина турғызылған соонаң 10 кӱн пазынаң ревакцинация иртче. 21 кӱн аразына малның пу ағырыға иммунитеді пиктелерге кирек.
Ам ағырығ кірбеен, «арығ» аймахтар пар, ол Пии, Таштып аймахтары. Прайзы вакцина сурчалар, че аны садызарынҷа сидіксініcтер сығысча. Чуғынҷах узелковай дерматит хорғыстығ ағырығлар санына кірче, аннаңар ағаа вакцинаны садызып аларына алынҷа кирексініcтер кӧрілче. Хакасияның ӱлгӱлері, республика бюджедінде ахча таап, вакцинаны садызарынҷа сурығны пӧкчелер паза иптепчелер. Азығ айында 300 муң доза алыларға кирек. Аны «арығ» ааллардағы хоныхтарзар ызарға кӧстепчелер. Пу тусха теере вакцина 30 – 40 муң доза алыл турған.
– Вакцина турғысхан соонаң мал пу ағырығны чухтырбин нинҷе тус сыдазар?
– Пір чыл. Аннаң андар ол мал имнее службазының вакцина турғысчаң планына кирілер.
– Хомзынысха, Боград аймаанда мал ээлері ідӧк вакцина турғызарға харығ полғаннар. Ағырығны тараттырбазынҷа тоғынчатхан ӱлгӱ органнарына полицияны даа ара тартарға киліcкен.
– Боградта пу ағырығ республикада пастағызын на таныхталған. Мал имнее службазы даа аннаң кӱрезерінҷе тоғыстарны пастағызын толдырған. Пірее сурығларҷа хоных ээлерінең піліспин дее халҷаңнар. Аннаңар андағ киректер полған.
– Че пӱӱнгі кӱнге прай хаалағлар кӧріл парған?
– Я, ӱлгӱ органнары паза мал имҷілері ағырығны тараттырбазынҷа хайдағ тоғыс толдырарға киректелчеткенін пілчелер паза мал ээзіне хайди поларын, ниме идерін чарытчалар.
Таныхтирға кирек, пӱӱнгі кӱнде Асхыс аймааның мал имҷілеріне тиксі республиканың мал имҷілері полысчалар. Олар ағырбинчатхан малларға вакцина турғысчалар. Аннаңар оларға алынҷа алғыс сӧстерін читірерге сағынчам, пу сидік туста, соохты соох тібин, олар Асхыс аймаанзар чорыхха сыхчалар, тоғынчалар.
– Валерий Алексеевич, паза пір сурыға нандырығ кирек: интернетте чон аймах чоохтар сығарча, ол санда пу чуғынҷах узелковай дерматит нимес тіп. Хайдаң андағ чоохтар сыхча?
– Сынында пу ағырығ ящур ағырыға тӧӧй. Оларны пасхалирға сидік. Ікізі вирус ағырығлары полча. Ағырыбысхан малны тастынаң кӧрзе, ағырығ пілдіріглерiн таныхтаза, оларны пасхалап аларға сидік. Ол сылтағнаң ағырығ малның ідӧк сілегейі паза ханы іcтезіге алылча. Iстезіглер кӧзітче: ол чуғынҷах узелковай дерматиттің вирузын хаптырып алған!
– Пілдістіг. Валерий Алексеевич, алғыс азых чоохтазығ ӱчӱн.
Сом авторни
Автор :
Чоохтасхан Наталья Сюптерекова
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде