Алыптығ нымах – чонның аарлығ ис-пайы
26.01.2024
Хабарлар
Хакасияның чон артизі Кучен Ай Чарых Сайын «Айдолай»» алыптығ нымахты ысча
Чайаачы иир. В.Г.Чаптыковтың адынаң Хакас филармониязында «Ӱлгер» хакас сарын паза теелбек ансамбльы «Тулаға» алыптығ нымах иирiн читiнҷi хати иртiрген. Пӱӱл ол Мылтых ӱлӱкӱнге чарыдылған
21 январьда иирде филармонияның кiчiг залында пос орын чох таа полған. Алыптығ нымахтарны истерге кӧбiзiн чииттер килгеннер. «Тулаға» иирде «Ӱлгер» ансамбльның артисттерi пылтыр ысхан алыптығ нымахтарын пӱӱл аннаң андар узаратханнар. Че таныхтирға кирек, чайаачы ӧмезер наа ырҷылар хозылғаннар, аннаңар олар iдӧк постары таллап алған алыптығ нымахтарны читіргеннер.
Чайаачы иирнi пастир алнында, «Ӱлгер» пай ӱн ӧме «Чорых ыры» паза «Алаҷаам» сарыннарны толдырған. Анаң залдағы iзiг айа сабызы тузында сценазар Хакасия культуразының саблығ деятельi Наталья Апуневич паза «АРОН» Арт-резиденцияның устағҷызы Хусхун Торбастаев сых килгеннер, иирнi олар апарғаннар.
– Алыптығ нымах – ол пiстiң чонның иң пӧзiк чайаачы сыны. Ӧбекелерiбiс хайҷы-нымахчыларны хаҷан даа улуғлап удурлаҷаңнар. Полған на аалның позының хайҷылары полҷаң. Олар кип-чоохтарны паза алыптығ нымахтарны пос оңдайли ысчаңнар: кем кӧг тирiглерi чох, чазағ нымах ысчаң, хайзы топчыл хомыснаң ырлап-кӧглеп паза пай чоохнаң, пiреезi ӱс хыллығ кӱңӱр хомыснаң – ыр нымах, iдӧк оларның аразында ыых тартып, хайлап, узун кӧг салып, алыптығ нымах ысчаң хайҷылар полҷаңнар. Че ӧӧнiнде чатхан сиртiп хайлаҷаң нымахчыларны уғаа пӧзiк паалаҷаңнар, – асхан иирні Хусхун Торбастаев.
Чайаачы иирде сценазар иң пурнада Сайгу Тағ Харға сыххан. Чиит оол «Тулағада» пастағызын на араласча. Ол саблығ хайҷы-нымахчы С.П.Кадышев пасхан «Алтын Чӱс» алыптығ нымахтың ӱзігiн, чатхан саап, ысхан. Сайгу Тағ Харға «Ӱлгер» ансамбльзар чарым чыл чӧр парир, позы Хакасияның искусство колледжiнде 2-ҷi курста ӱгренче. Асхыс аймаандағы Ӱc чул аалда ӧскен оол пос тiлiн чахсы пiлче. Тӧреен аалында ол музыка школазынзар чӧрген, анда хомыснаң ойнирға ӱгренiп алған. Анаң Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас национальнай гимназияда 5 – 9 класстарда ӱгренчеткенде, пабазы Юрий Николаевич Бурнаков оолғына Хакас Республиканың национальнай олған искусство школазынзар чӧрерге чӧп пирген. Сайгу Тағ Харға, пабазының чооғына тудынып, ол школада Россияның паза Хакасияның саблығ артизi Евгений Улугбашевтiң холында чатханнаң ойнирға ӱгренiп алған.
– Алыптығ нымахты пiлерге кирек, анда хакас чонның кибiрлерi пирiлче. Iдӧк ол чуртаста чахсы нимелер идерге ӱгретче. Хомай ниме итсе, прай ниме нандыра айланысча, – тiпче чиит хайҷы-нымахчы Сайгу Тағ Харға.
Анаң сценазар Ай Арығ Ах Чыстар сыххан. Ол, ыых тартып, хайҷы-нымахчы Семён Иванович Шулбаевтiң «Хубан Арығ» алыптығ нымаан ысхан. Чиит хыс iдӧк «Тулаға» ойында пастағызын араласча. Ол «Ӱлгер» ӧмезер пылтыр декабрь айда чӧрiп пастаан. Ай Арығ Ах Чыстар позы Асхыс аалдаң, че олған тузы ӧӧнiнде Пии аймаандағы Сос пилтiрi аалда, аға-ууҷазында, ирткен. Амғы туста ол Хакасияның искусство колледжiнде пастағы курста ӱгренче. Абахай хыс музыкадаң пасха iдӧк спортнаң айғасча, Асхыста ниик атлетикаҷа тренировкаларға чӧрче паза баскетбол ойнапча.
– Мин тӧреен тiлiмнi пiлчем, аннаңар хакас тiлiнең пазылған алыптығ нымахты ӱгренерге аар полбаан. Че пастап сарнирға паза олох туста кӧг тириинең ойнирға сидiк пiлдiрген. Алыптығ нымахтарны пiлерге кирек, олар пiстi орта чуртирға ӱгретчелер, – кӧңнiнең ӱлескен Ай Арығ Ах Чыстар.
Аҷын Ызыр «Ӱлгер» ансамбльзар пылтыр кӱскӱзiн килген, аннаңар «Тулағада» iдӧк пастағызын на араласча. Хакасияның искусство колледжiнде 2-ҷi курста ӱгренчеткен абахай хыс чайаачы иирде хайҷы-нымахчы Макар Константинович Добровтың «Тӱлгӱ Хызыл Алып хыс» алыптығ нымааның ӱзігiн ысхан. Таныхтирға кирек, Аҷын Ызыр хайхастығ хакас кӧг тириинең ойнаан. Ол мӱӱс хыйах адалча теен ырҷы хыс. Аны чон узы Сергей Трофимович Чарков пуға мӱӱзiнең чайаптыр. Ойналчатхан оңдайы ыыхха тӧӧй, че сала пасха табыс сығарча.
– «Тӱлгӱ Хызыл Алып хыс» минiң пастағы алыптығ нымаам полча, хайзын мин чонға ысхам, аннаңар аны ӱгренерге кӧмес аар пiлдiрген. Искусство колледжiнде мин хомыснаң ойнапчам, амды «Ӱлгер» ансамбльда наа кӧг тириинең, мӱӱс хыйахнаң, тузаланарға ӱгренiп алғам, – теен Шира аймаандағы Хызыл чул аалдаң сыххан хыс.
Iкi хыллығ топчыл хомыс хызылларда паза Таштып аймаандағы тайға чонында удаа тоғасчаң. Ол кӧг тириинең, хайлап, алыптығ нымах ысчаңнар. «Тулаға» иирде Хызырай Киҷiн, топчыл хомыснаң ойнап, Обдо Кулагашеваның «Алтын Тайҷы» алыптығ нымаан узаратхан. Чиит хыс «Тулағада» iкiнҷi хати араласты, аннаңар амды ағаа алыптығ нымах иирiне тимненерге аар полбаан, «Алтын Тайҷының» 80 чолын ӱгрен салған. Ағбанда тӧреен-ӧскен хыс пӱӱл Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университедiн тоосча, анда ол музыка ӱгретчiзiнің специальнозын алча.
Пӱӱл iдӧк «Тулағада» наа нымахчы араласты. Итсе, аны прайзы таныпча, ол «Мӧге Хай» этно-фольк ӧмезiнiң устағҷызы Дмитрий Сафьянов, хакас ады – Сапыйан Ах Хасха. Ол пылтыр часхызынаң сығара «Ӱлгер» ансамбльда тоғынча. Чайаачы оол С.П.Кадышевтең пазылған «Алтын Арығ» алыптығ нымахты чатхан хаағып паза хайлап ысхан.
– Сарыннарны ырлирға аар нимес, че алыптығ нымахты ӱгренерге оой полбиндыр. Алыптығ нымахты хайда-да хайлап, хайда-да олаңай чоохтанып ысчазың нооза, ӧӧнi – ол нимелернi алҷаастабыспасха, – таныхтапча Таштып чирiнең сыххан чайаачы оол Сапыйан Ах Хасха.
Хайҷы Комотай Бастаев Таштып аймаандағы Чыланнығ аалда чуртаан. Аның тӧреен аалы Пыдырах полтыр. Ол мының алнында «Хара торааттығ Хара Хан» алыптығ нымахты ысчаң. «Тулаға» иирде аның ӱзігiн «Ӱлгер» ансамбльның артизi Хырғай Хобый, кӱңӱр хомыснаң ойнап, аннаң андар узаратхан. Пу алыптығ нымахты пылтыр пастағызын на ысхан полған, амды, тiзең, хоза 192 чол ӱгрен салтыр. Хырғай Хобый Хакасияның искусство колледжiнде 2-ҷi курста ӱгренче. Итсе, ол 8 частығдаң сығара музыканаң ӧткiн айғасча.
Анаң сценазар Хакасияның саблығ артизi Мирген Иргит сыххан. Ол Пии аймаандағы Салғын аалда чуртаан Макар Добровтың «Хан Мирген» алыптығ нымааның ӱзiгiн аннаң андар узаратхан. Макар Константинович ол нымахты кӧбiзiн, хайлап, чатханнаң ысчаң, че пiрееде чазағ нымах таа читiрҷең.
Тӱлбер Пӧгечi iкi хыллығ топчыл хомыснаң «Тасха Матыр» кип-чоохты сiлiг сарнап ысхан. Мының алнында ол кип-чоох Орджоникидзе аймаандағы Наа аалның чуртағҷызы, хайҷы Пётр Васильевич Курбижековтаң пазылған. Соонаң «Тасха Матырны» аның хыс туңмазы Анна Васильевна Курбижекова ысчаң.
– Алыптығ нымах – пiстiң ӧбекелерiбiстең халған иң аарлығ ис-пай. Ол чоныбыстың культуразын паза тiлiн хайраллирға полысча. Сынында алыптығ нымахты ӱгренерге оой ла нимес, – таныхтапча «Ӱлгер» ансамбльның артизi.
Тӱлбер Пӧгечi позы Пии аймаандағы Киндiрлiг пилтiрi аалда тӧреен-ӧскен. Амғы туста ол Харатас городтағы олған музыка школазында палаларны хомыснаң ойнирға ӱгретче.
Хакасияның чон артизi, республика искусствозының саблығ деятельi, «Ӱлгер» ансамбльның устағҷызы Кучен Ай Чарых Сайын хайҷы-нымахчы П.В.Курбижековтаң пазылған «Айдолай» алыптығ нымахты 2017 чылда ызып пастаан. Iди «Тулаға» чайаачы иирде чыл сай наа ӱзiктi толдырған. Пылтыр ол алыптығ нымахтың халғанҷы чардығын ысхан полған. Пӱӱл Кучен Ай Чарых Сайын «Айдолайның» ӱзiнҷi чардығын, чатхан саап, хайлап читiр пирген.
«Тулаға» алыптығ нымах иирi iкi час чарым парған, че ол тус пiлдiртпин ирт парыбысхан. Iдӧк «Ӱлгер» пай ӱн ӧме, хакас кӧг тирiглерiнең морсымнығ ойнап, «Хобын», «Чылғыҷылар ыры», «Хубах оол», «Кӱңӱртi тӧстiг», «Чазы ӱннерi», «Кӧчег» кееркестiг ырларны толдырған. Таныхтирға кирек, Кучен Ай Чарых Сайын, Хакасияҷа экспедицияа чӧрiп, чон сарыннарын пасча, анаң оларны чайаачы иирлерде «Ӱлгер» ансамбльнаң хада кӧрiгҷiлерге читiрче.
Сом Хакас филармониязыни
Автор :
Татьяна Тютюбеева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 1 |
| 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
| 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
| 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
| 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
| 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
