Зинаида Аршанова-Майнашева Алина хызынаң хада

Пайрамнығ тӧреен кӱні. 1 ноябрьда В.Г.Чаптыковтың адынаң Хакас филармониязында Россияның паза Хакасияның саблығ артизі Зинаида Аршанова-Майнашеваның пайрамнығ чазы алғым чайаачы иирнең таныхталған. Піc классика сарыннарын сіліг толдырчатхан ырҷынаң алынҷа чоохтазып алғабыс  

– Зинаида Семёновна, чон концерттеріңе хынып чӧрчеткені іле кӧрінче, филармонияның залы хаҷан даа тығырама поладыр. Сірернің аймах тілнең сарнапчатханнарыңны истерге махалығ. Хайди ол син кӧп тіл пілчезер?

– Сарнапчатхан кізі кӧп тіл пілерге кирек. Хайзына даа ӱгренерге асхынах нимес кӱс паза тус хорадылча. Академическай сарыннарны сарнирға ӱгренчеткен кізее пурнада италия тілінең сарнирға ӱгреніп аларға кирек, соо­наң на орыс тілінең. Аннаңар италия тілі хайдағ даа сарынҷаа азбука полча. Ол тілнең сарнирға даа, чоохтазарға даа оой.

Піске, Хызылчардағы хазна искусство институдында ӱгренген студенттерге, уғаа талаан полған. Кафедра ус­тағҷызы, илбек паза кӱстіг ӱгретчі­біс Екатерина Константиновна Иофель хайдағ-да хайхастығ оңдайнаң Хы­зылчарда сын итальянецті таап алған. Ол Италияда тӧреен-ӧскен, андох илееде чыллар чуртаан, пос тілін матлама пілген. Частаныбысхан иреннің ады Михаил Савельевич Михельсон полған, ол пісті, вокалға ӱгренчеткен оол-хыстарны, ол санда Дмитрий Хворостовскийні, италия тіліне ӱгреткен. Піс прайзы италия тілінең чахсы чоохтанарға ӱгреніп алғабыс. Михаил Савельевич минзер улуғ хайығ айландырҷаң, италия тілінең арығ чоохтанчатханыма поғдархаҷаң.

Пизінҷі курста хазна сыныхтағларын тутчатханда, мин Михаил Савельевичнең хада италия тілінең аймах темаларны туртухпин ӱзӱргем. Ӱгретчім тіҷең: «Аrshіanova, Вы прима!» Ол фамилиямдағы «ш» тапсағның орнына «щ» адаҷаң. Минің ӱнім аның кӧңніне кірҷең. Ол пістің прай зачёттарыбысха, экзаменнерібіске, концерттерібіске чӧрҷең. Аның сылтаанда мин италия тілін чахсы ӱгреніп алғам. 

Пасха тіллердеңер чоохтаза, Моцарттың паза Бахтың произведениелері немец тілінең сарналчалар. Харын, школада ол тілні ӱг­ренгем, анзынаң мағаа чуртаста оң полған. Пу предметті кӱстіг ӱг­ретчі Татьяна Николаевна Ямкина-­Евдокимова апарҷаң. Ол ам даа Боград аймаандағы Сарығ хас аалда чуртапча, хайда мин ӧскем. Аннаң хада ам даа пик палғалыс тутчабыс. Мині немец тіліне чахсы ӱг­рет салған ӱчӱн ағаа улуғ алғызым читірчем. Аның сылтаанда мин амды Моцарттың, Бахтың, пасха даа композиторларның произведениелерін, опереттаны арығ немец тілінең сидіксінмин, хынып сарнапчам.

Англия тілінең кӧп сарнабинчам, че киліс парча. Франция тілінең ідӧк ырлапчам, ол тілні, итсе, ӱгренмеен полғам. Кізі тілні пілбинчетсе, полған на сӧсті тілбес­тирге килісче. Минің француз ті­лінең таныс ӱгретчі пар – Зинаида Андреевна Чертыкова. Ол халыхчы, «Ине тілі» пірігісте ӧткін араласча, пос тілін ӧтіре пілче, француз тілінең матлама чоохтасча. Француз композитор Морис Равельнің вокал циклін ӱгрен сыхханда, Зинаида Андреевна полған на сӧсті орта адирға ӱгреткен паза чарыда тілбес­теен. «Кармен» арияны паза пасха даа француз сарыннарын паза арияларын ӱгренчеткенде, ол ідӧк мағаа сӧстерін оңарарға маңат полыс­ча. Мин ағаа улуғ алғызым читірчем.

Француз, немец, италия алай англия тілінең сарнапчатсам, мин ідӧк ле хакас ырҷы полып халчам. Аннаңар, кӧзідімге, италия сарынын кӧрігҷее пілдістіг читір пирер ӱчӱн, пастап полған на сӧсті орыс тіліне тілбестепчем, анаң хакас тіліне. Сарын хайдағ даа тілнең полза, мин аны чӱреемде, пазымда хакас тілінең толдырчам. Андада кӧрігҷі cарынны чӱреене чағын алча.

Мин прай чииттерні сизіндірчем: чир ӱстӱнде хайдағ даа ниме полза, чииттерге тіллерні ӱгренерге кирек, ӧӧнінде – англия тілін. Ағбанда даа чуртапчатса, англия тілі кирек ле пол парча. Ікі тіл пілзе, ӱзінҷізін ӱгренерге оой, тӧртінҷі тілі улам ­ниик полар. Пу туста, тізең, кӧзідімге алза, тіллер ӱгренерге интернетте видеороликтер илееде.

– Сірер Сарығ хас аалда ӧскезер. Хакас тілін хайди іди матлама пілчезер?

– Іҷе-пабам 1969 чылда Асхыс аймаанаң Боград аймаандағы Сарығ хас аалзар кӧс парыбысханнар, андада ол аалда хакастар чох таа полғаннар. Мин хакас тілін хаҷан даа ӱгренмеем, аны сӧбіремнең сығара піл­чем. Іҷем Мария Яковлевна Аршанова (хыс фамилиязы Бозыкова) орыс аалында илееде чыллар чуртаза даа, хомай орыс­таҷаң. Пабам Семён Евгеньевич Аршанов орыс тілінең маңат чоохтан­ҷаң. Ибде саңай хакастаҷаңмыс.

– Сірер операларны сіліг толдырчазар? Пасха хазналарҷа даа кӧп чӧрче поларзар?

– Ағбандағы музыка училищезінде ӱгренчеткенімде, «Кӱн чахайағы» ансамбльда сарнаҷаңмын. Аннаң хада иң пастағызын Бельгиязар чӧргем, андада мағаа 16 ла час полған. Соонаң Финляндиязар чӧргем.

Филармониядаң тӱрк чоннарның опера фестивальында ӱс хати аралазарға киліскен. Ол Турцияда иртчең. Алтынзархы Кипрде полғабыс. Хызылчардағы опера театрының артисттерінең хада гастрольларнаң Великобританиязар тӧрт айға чағын чӧргебіс.

– Италиязар чӧргезер бе?

– Анда полбаам. 1997 чылда Италия­даң опера ырҷызы Рената Скотто Мос­квазар килген. Ол туста республика пазы Алексей Иванович Лебедь, Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Николаевич Штыгашев паза саблығ ырҷы Владимир Герасимович Чаптыков мағаа Москвазар ӱгренерге парарға чахсы полыс пиргеннер. Іди Рената Скоттоның холында италия вокалына ӱгренгем. Илбек ырҷы италия тілін чахсы пілчеткенімні, ол тілнең арығ сарнапчатханымны таныхтаан паза опера карьеразын узарадарға, тилідерге чӧп пирген.

Зинаида Аршанова-Майнашева паза Италияның опера ырҷызы Рената Скотто

– Зинаида Семёновна, хайди филармониязар тоғынарға килгезер?

– Мин филармониязар килбеем, ол позы минзер килген тізе, орта полар. Андада мағаа мында тоғыс чох пол­ған, аннаңар тоғыс кӧрглирге, хайда-­да сарнирға парарға иткем. Че мағаа пастыхтар тееннер, тӱрчедең филар­мония азылар, че анда тоғынҷаң кі­зі чоғыл, син уйадағы таңах чіли одыр, филармонияның азыларын сахта.

Аның алнында, музыка училище­зінде ӱгренчеткенде, драма театрын­зар спектакльлар кӧрерге удаа чӧр­ҷеңмін. Театрға хайдар-хайдар хын­ҷаңмын, ойыннарны нинҷе-нинҷе ха­ти кӧрҷеңмін. Андада хакас паза орыс труппа хада тоғынҷаң. Мин ар­тисттерні прайзын таныҷаңмын, оларға морсынҷаңмын.

Филармония азыларын сахтап, мин драма театрынзар тоғынарға пар­ғам. Артист полып, ікі чайаа­чы сезон то­ғынғам, улуғ рольлар даа толдырғам. Гастрольларнаң чӧр­ҷеңміс. 1988 чылда «Читіген» театр азылған. Ва­силий Иванович Ивандаев паза Юрий Гаврилович Топоев, оларның пірее артист ағырыбысса, мині пос­тарынзар ӧӧн рольларны ойнирға хығырҷаңнарох. «Читіген» театрнаң хада ідӧк аалларҷа спектакльлар ал чӧр­ҷеңміс. Амға теере хакас театр­ларға тың хынчам. Театр­ға хынызым минің хызым Алинаа пиріл парған полар, неке. 

– Зинаида Семёновна, хакас поэт Валерий Майнашевнең хайди танызып алғазар?

– Общежитиеде чуртапчатханда, музыкант Сергей Чарков мағаа хакас тілінең орыстина тілбестирге чыынды ағыл пирген. Ол андада музыканаң айғасчатхан, кӧглер пасчатхан. Мин аны азып кӧргенде, кибелістер пазыл партыр, поэттің сомы парох. Ол кибелістер оой тілбестелгеннер, позым пасхан на осхас пілдірген. Авторның чайаа­чызын хығырғанда, ол чалғыс кізі тіп пілдір парған. Анаң пос алынҷа cағын салғам, ол мині тілепче, неке. Сомдағы омазы чағын туғанымни ла чіли пілдірген.

Нинҷе-де тус ирт парғанда, 6 июньда Ағбандағы «Орлёнок» парк­та Александр Пушкиннің тӧреен кӱні таныхталчатхан. Ол паркта чайғы сцена полҷаң. Анда піс Татьяна Шалгинованаң хада Пушкиннің кибеліс­теріне романстар сарнаабыс. Андох Валерий Гаврилович кибеліcтер хы­ғырған. Соонаң Пушкиннің тӧ­реен кӱні Майнашевтің иң ӧӧн ӱлӱкӱні пол­чатханын піліп алғам. Полған на 6 июньда иртенӧк иң артых кип-­азаан кизібісчең, анаң «пӱӱн Пушкиннің тӧреен кӱні, мині кӧрглебеңер пӱӱн» тіп ала, парыбысчаң. Іди ол Пушкинні тың улуғлаҷаң, аның паза Сергей Есениннің кибелістерін прай ӧтіре пілҷең. Алина пабазына кӧктеен, кибелістерні ідӧк чапчаң ӱгренібісче.

Зинаида паза Валерий Майнашевтер Алина хызыҷаанаң хада

Пірсінде Михаил Еремеевич Кильчичаков, Валерий Гаврилович Майнашев, Владимир Герасимо­вич Чаптыков, мин паза пасха даа ыр­ҷылар Тувазар телевидениеде суурынарға парғабыс. Мин сарнаам, Валера кибелістер хығырған. Анда пісті хости одырт салғаннар. Піс чоохтас сыххабыс. Анаң Валера турып, пастыр парыбысхан. Мин аның соонҷа парғам паза аннаң халбаам. Соонаң сӧбіре тӧстеебіc. Ачырғасха, ӱр чуртирға маңнанмаабыс, Валера сын чирзер ирте наныбысхан. Алинаҷахха андада 3 ле час полған.

Чуртазымда сидік тус полған, чуртыбыс кӧй парғанда, хызыҷаамнаң тура чох халғабыс. Хакасияның Ӧӧркі Чӧп кнезі полған Владимир Николаевич Штыгашев паза чистем Николай Николаевич Чистогашев андада чахсы полысханнар. Валерий Гаврилович ах чарыхтаң парыбысхан соонаң Владимир Николаевич піске сыбыра пик чӧлег полча. 

Хакасияның хазна паза халых дея­тельі Галина Алексеевна Трошкина паза аның хонғаны, спортсмен Иван Васильевич Трошкин мағаа Алинаны ӧскірерге чахсы полысханнар. Алина Иван Васильевичтің спортзалынзар чӧрҷең. Ол спорт пастыра хызымны дисциплинаа ӱгреткен, сыдамах хылыхтығ поларға кӧніктірген паза хазиин тыытхан. Санкт-Петербургта артистке ӱгренчеткенде, Алинаа спорт уғаа тузалығ полған. Ағаа сценада кӧп хыймыранарға, ээлерге кирек нооза. Пилін дее орта, кӧні тутча. Ағаа хоза, Санкт-Петербург соох паза сыхтығ город. Анда чуртирға пик хазыхтығ поларға кирек. Аның ӱчӱн Галина Алексеевна паза Иван Васильевич Трошкиннерге улуғ алғызым читірчем.

– Зинаида Семёновна, Сірер кічіг­дең сығара сарнирға тартылғазар?

– Йа, минің іҷе-пабам чахсы сарнаҷаңнар, оларның ӱннері уғаа сіліг полған. Иб аразында хайын чӧрчетселер, хайди даа тахпах салҷаңнар. Іҷем нымзах ӱнніг полҷаң, аның тахпахтарын истерге дее истіг пілдірҷең. Ол ниме-де тағыранча, олох туста сарнапча. Пабам ідӧк саңай сарнап ла чӧрҷең, ол казак паза украин сарыннарын ырлирға хынҷаң. Ибде хаҷан даа музыка чайылҷаң, радио, пластинка тохтағ чох ойнаҷаң. Піс, сигіс харындас-пиҷе, саңай кӧг-сарын аразында ӧскебіс.

– Пӱӱнгі кӱнде Сірерні ниме сағыссыратча?

– Симфоническай оркестр паза академическай ырҷылар пар, че чиит ыр­ҷылар чоғыл. Филармонияның тоғызы кӧмес саба чолҷа парча, анда «ху­дожественнай самодеятельность» теен нименең кӧп айғасчалар. Хакас тілліг чиит сарынҷылар уламох чоғыл, итсе, филармониязар тоғынарға килчелер, че албинчалар. Мин филармония азыл­ғаннаң сығара анда тоғынчам, аннаңар пу сурығ мині тың сағыссыратча.

– Сірер узыңарнаң піреезінең ӱлес­чезер бе?

– 1 ноябрьда пайрамнығ чайаачы иир парчатханда, филармонияның улуғ залында чыылысхан чонға искіргем, мині сценада алыстырҷаң кізі пар – ол хызым Алина Дьячук-Майнаше­ва. Алина – профессиональнай артист, Санкт-Петербургтағы театр искусствозының хазна академиязын тоосхан. Олған тузында А.А.Кенельнің адынаң музыка школазына чӧрген. Ол артистке  ӱгренерге усанабас кіріп алған. Андада Алина Хакас национальнай гимназияда ӱгренчеткен. Россия культуразының саблығ тоғынҷызы, профессор Владимир Васильевич Норенко оол-хыстарны позынзар ӱгренерге алған. Алина аның хайиин тартхан: чайаачы хылыхтығ, сіліг паза ӧтіг ӱнніг, чахсы сарнапча. Владимир Норенко хызымны Санкт-Петербургсар артистке ӱгренерге апарыбысхан. Итсе, мин Алинаны консерваториязар ӱгренерге кир саларға иткем, че маңнанмаам. Ол школа тоосчатханда, мин ибде чох полғам. Андада мин Хызылчарда хырығ озаринзар гастрольларға парарға тимненчеткем. Маң чоғыл, ахча чоғыл. Мында, тізең, бюджеттіг орын.

Алина, ­Санкт-Петербург­та пис чыл ӱгреніп, улуғ мегаполисте чуртирға халған. Соонаң Алина андада «Читіген» театрның директоры полған Виталий Николаевич Канзычаковтың хығыртиинаң килген. Устағҷы тіҷең: «Мағаа Абахай Пахта кирек». Алинаның диплом тоғызы «Абахай Пахта» спектакль полған. Хызым, анда ойнабызып, нандыра Санкт-Петербургсар парыбысхан. Виталий Николаевич миннең сурҷаң: «Хайди сағынчазың, Алина Хакасиязар айланар ба?» «Айланар», – нандырғам мин. Виталий Николаевич ырах кӧрістіг кізі полған. Ол кізілерні прай чӱреенең сахтап, чӧптеп, ибзер нандырарға кӱс­теҷең. Полған на спектакльны прай чӱреенең турғысчаң. Анаң мин Алинаа теем: «Айлан, Виталий Николаевич сині матап сахтапча. Киліп, Абахай Пахтаны ойна. Кӧңніңе кірбезе, нандыра парыбызарзың».

Алина килген, Абахай Пахтаны ойнабысхан, анаң ағаа пасха рольлар пиргеннер, соонаң гастрольлар, премьералар, киносъемкалар пасталыбысхан. Іди амға теере Алина «Читіген» театрда тоғын парча, ӧӧн рольлар ойнапча.

Пылтыр Алинаа пабазының чайаачы тоғызына чарыдылған проектті тимнирге грант пиргеннер. Ол, «Кӱмӱс тӱстер» пос­тановканы тимнеп, позы режиссер-постановщик, сценарист полып, пабазының кибелістерін хығырған, аның кибелістеріне пазылған сарыннар сарнаан, теел­бектенген. Пір сӧснең чоохтаза, моноспектакль кӧзіткен. Ағаа «Чи­тіген» театрның ырҷызы паза кӧгҷізі Ирина Васильевна Чугу­некова полысхан, ол ыыхнаң махалығ ойнаан. Наука тексттерінең профессор, филология наукаларының докторы Виктория Алексеевна Карамашева полысхан. Ол Валерий Гаврилович Майнашевнең хада тоғынған, аның чайаачызынаңар пілче. 

Пылтыр Чарков аал школазына Валерий Майнашевтің ады пирілген паза хакас поэттің хумартхы чардызы азылған. Аны прай идерге полысхан Галина Николаевна Янгулова. Ол Ағбан пилтірі аймаандағы улуғлар чӧбінің кізізі паза ӧткін халыхчы полча. Ағаа улуғ алғызыбыс чи­тірчебіс. Ағаа хоза, Галина Николаевна Алина Майнашеваа па­базының чайаачы тоғызын Ағ­бан пилтірі аймаа аалларында­ғы школаларда, Хакас национальнай гимназияда, училищелерде сабға сығарарға чахсы хабас­хан. Амғы чииттер Валерий Гавриловичті кибелістерінең не таныҷаңнар. 

Амды мин сағынчам, арса, хы­зым, тиктең нимес артистке ӱг­реніп, хазнаның кӱстіг вузтарының пірсін тоозып, пабазының кибелістерін саблапча. Пайрамнығ иирде Алина миннең хада паза чалғызан кӧп сарнаан. Хакас, англия, италия тіллерінең прай сарнапча. Ол уғаа табырах ӱгренче паза залны маңат тутча, аннаңар мин аның ӱчӱн пичелленминчем, ағаа позыма ла чіли киртінчем.

Алинаның филармония­да сар­наҷаң правозы пар. Ол 1989 чылда миннең хада филармония­ны асхан – андада мин Алинаа тойлығ ӱс айлығ чӧргем! Хызым пір час­тығ полғанда, мин декрет отпускынаң сыххам. Піс хада чорыхтарға, гастрольларға кӧп чӧргебіс. Алина кӧзеңе кис­тінде ӧскен. 

Аны ӧскірерге полысхан администраторлар, костюмерлер Алинаа ам даа паарсапчалар, ачынчалар.  Ол минің сарыннарымны ӧтіре пілҷең. 

– Чайаачы тоғыстар хоостыра наа пӧгіннер пар ба?

– Пір хати республиканың ӧӧн музейінде пурунғы тастар хыринда концерт полған. Піc анда барокко музыказын толдыр­ғабыс. Музейде уғаа хайхастығ акустика. Андада директор Андрей Иосифович Готлиб теен, пу классическай сарыннарны симфоническай оркестрнің камернай чардығынаң хада музейде толдырза паза видеофильм суурыбысса, уғаа чахсы поларҷых. Музейдӧк хакас кӧглерін, тахпахтарын, дуэттерін толдырыбызарға сағынчам. Ізенчем, ол проектті чуртасха киріп алар оңдай полар. Аны «Пурунғы тастарның кӧглері» адап саларға чарир.

– Зинаида Семёновна, чапсых чоохтазығ ӱчӱн улуғ алғызыбыс читірчебіс! Пик хазыхтығ полыңар, прай сағынған пӧгіннерің чидігліг толзын!

Сомнар Зинаида Аршанова-Майнашеваның архивінең