Шира аймаа улуғ пӧгіннер турғысча
15.11.2023
Хабарлар
«Коммунардағы рудник» ПАО – Шира аймааның иң улуғ предприятиезі
Тиліс чолынҷа. Хакасияның полған на аймааның тиліҷең оңдайлары пасхалалчалар. Пӱӱн піс Шира аймаанаңар чоох апарарбыс
Шира аймааның устағ-пастаа чағынғы чылларға муниципалитет тилізіне хайдағ тоғыс кӧстеп салғаннаңар паза экономиканың хайдағ отрасльлары ӧӧн полчатханнаңар аймах пазы Андрей Диринг чоохтап пирген.
– Андрей Андреевич, Шира аймааның халғанҷы чыллардағы экономика тилізінеңер чоохтап пиріңер: хайдағ тоғыс толдырыл парған, хайдағ предприятиелер тӧстелген паза алғыдылған?
Шира аймаа пазы Андрей Диринг
– Аймах тилізі тоғынчатхан кізілернең палғалыстығ. Прай чуртағҷыларның 52,2% алай 12786 тоғын полар кізі. Экономиканаң айғасчатханнарның саны – 11325 кізі. Предприятиелерде 5100 кізі істенче. Налог службазында 263 предприятие пічікте тур салған, ол санда 123 хазнани нимес. 456 идінҷек саналча. Халғанҷы туста посха тоғыс таапчатханнарның пічікке турчатханы таныхталча. Шира аймаанда тирең пілістіг тоғынҷылар чидіспинче. Оларны тартар ӱчӱн, пӧзік ӱгредіг заведениелерінең кӧстегліг чӧптезіглер иділче, социальнай найм чӧптезиинҷе чурт пӱдірілче, Ширадағы аал хонии техникумы аймахта киректелчеткен специальностьтарҷа тоғынҷыларны тимнепче.
Шира аймааның экономиказы нинҷе-де отрасльдаң пӱтче, че оларның иң улуғлары ниме-ноо анир промышленность паза аал хонии полчалар. Промышленность ниме-ноо сығарызынҷа ӧӧн экономика кӧстеглерін тӧстирінде алты предприятие араласча.
Ниме-ноо сығарызының 70% чир алтындағы ис-пайны анирына килісче, ол санда ӧңніг тимірлер аниры паза аарлығ металлар сығарызы.
Алтын аныпчатхан ӧӧн предприятиелер: «Коммунардағы рудник» ПАО, «Артель старателей «Хакасия» ООО, «ЗДК «Сибирь» ООО, «ЗДК «Надежда» ООО. Пу предприятиелернің аарлығ металлар анирына лицензиялары пар.
2022 чыл салтарларынҷа 8 миллиард 820 миллион салковайға чағын промышленность ниме-ноозы сығарыл парған. 2018 чылнаң тиңнестірзе, ӧзіс 45,9%.
2022-2023 чылларда аймахта улуғ нимес 15 предприятие тӧстелген. Оларның кӧбізі аарлығ металлар анирынаң паза туралар пӱдіриинең айғасча. Ол санда туралар пӱдіриинең айғасчатхан «Прогресс» компания, «Сибирь» турист агентствозы, руда паза аарлығ металлар аныпчатхан «Приисковая» ООО, руда аныпчатхан «Знаменитый» ООО, аарлығ металлар аныпчатхан «Артель старателей «Изекиюла» паза пасхазы.
Ідӧк «Шира кӧл» курорт» ОАО банкротстводаң сығарылған. Предприятие материально-техническай базазын нааҷылирынҷа, курорттың тураларын тиксі тыхтирынҷа, наа оборудование аларынҷа паза имнег полызығларын чахсыландырарынҷа инвестиция проектін тимнебіскен. «Туризм паза аалҷыларны удурлир индустрия» нацпроект хоостыра республиканың туризм тилізіне тиксі 29 миллион салковай позыдылған. Талай, ағын суғлар, кӧллер хазында пляжтар тӧстир паза тилідер кӧстегҷе «Шира кӧл» курорт» ОАО Хакасияның экономика тилізі министерствозының мариинда 7,5 миллион салковайға грант утып алған. Пу ахчаа курортта имненҷең паза хазыхтанҷаң пляж, «Атолл» чӱс чӧрҷең пляж, кимелер паза катамараннар станциязы тӧстелген.
– Аймахта экономиканың хайдағ отрасльлары ӧӧн полчалар? Хайдағ проекттер ол кӧстегҷе чуртасха кирілер?
– Шира аймаа экономиказының ӧӧн кӧстеглері аал хонии, ниме-ноо аныҷаң промышленность паза туризм полча. Иң улуғ предприятиелер санындалар Шира, Наа чир паза Коммунар аалларда орныхчатхан «Коммунардағы рудник» ПАО, «Целинное» ООО, «Ширадағы ДРСУ» хазна унитарнай предприятие.
«Коммунардағы рудник» ПАО-да 2019 – 2030 чылларға кӧрілген проект хоостыра аарлығ металлар аниры чахсыландырылча паза хоза тоғыс орыннары тӧстелче.
«Пістің тура» устапчатхан компания» ООО Шира аймаа чуртағҷыларына паза предприятиелеріне транспортты тыхтирынҷа полызығлар пирҷең цех азыбысхан. 2022 чылда Шира аймаанда бетон паза пӱдіріг материалларын сығарҷаң «Ширадағы сервис компаниязы» ООО тоғын сыххан. Мындағ оңдайнаң чурт пӱдіриине хорадығлар хызырылған, наа тоғыс орыннары тӧстелген, прай синніг бюджеттерзер налог тӧлеглері ӧс парған.
Сӱттіг малларнаң айғасчатхан «Берендей» кресен-фермер хонииның проекті хоостыра Хара кӧл аал чӧбінде таарығ чирлерінің улии алғыдылған паза аал хонии ас-тамаа сығарызы ӧскірілче. Пу проект 2020 чылдаң чуртасха кирілче паза 2027 чылға теере кӧріл парған. 2024 чылда аал хониин тилідер проект хоостыра «Целинное» ООО-да 600 пас малға комплекс пӱдіріл сығар.
Туризм тилізіне кӧстелген проекттер аразында адирға чарир Тоғызаас, Шира аалларда аалҷыларны удурлаҷаң кіннерні, Тоғызаас аалда «Байский двор» тадар ибіҷектер комплексінің пӱдіриин, «Тойымдағы ойым» турист комплексінің тилізі» инвестиция проектін. Олар 2022 – 2030 чылларға кӧріл парғаннар.
Ідӧк социальнай проекттер чуртасха кирілчелер паза кирілерлер. Ӱгредіг киреене теелчеткен проекттер санында – 2024 чылда Хара кӧл аалда 80 палаа кӧрілген олған садының пӱдірии.
2025 чылда Марчалғас паза Пораҷах аалларда 20 ӱгренҷее пасталығ школа паза ӱгретчі туразы пӱдірілер. 2026 чылда Сон пилтірі, Чирім ааллардағы школаларға спортзаллар пӱдірілер, 2025 – 2035 чылларда Шира, Тойым, Коммунар, Сон пилтірі, Аас аалларда паза Жемчужнай посёлокта – школалар, 2026 – 2028 чылларда Шира аалда «Солнышко» олған сады, Тойымда «Берёзка» олған сады, Коммунарда 1№ олған сады тиксі тыхталар.
2024 чылда Хызыл чулда Культура туразының пӱдірии пасталар. 2025 чылда Шира аалда аймахтағы Культура туразы нааҷылалар, Марчалғаста клуб пӱдірілер, Сон пилтірі паза Тойым аалларда Культура туралары тиксі тыхталар. 2027 чылда Наа чирде Культура туразы пӱдірілер.
Аймахта физкультура паза спорт киреен тилідерінҷе проекттер чуртасха кирілер. Ол санда 2024 чылда Шира аалдағы «Сибирь» стадионның чирлері иптелер. Физическай культуранаң паза спортнаң айғазар кізілер санын ӧскірер пӧгіннең, 2025 чылда Шира аалда аймах кӧстегліг спортзал пӱдірілер паза прай кирексіністерге нандырчатхан саналығ чылҷаң чол тӧстелер. 2026 чылда Тойымда стадион пӱдірілер.
Имнег киреен чахсыландырар ӱчӱн, 2024 – 2030 чылларда аймах проекттер чуртасха кирілер. 2026-2027 чылларда Хара кӧлде имнег амбулаториязы пӱдірілер, 2026 чылда Почос аалда – ФАП, 2027 чылда Хызыл чулда – ФАП, 2028 чылда Тоғыр чул, Марчалғас аалларда – ФАП, 2029 чылда Тустығ кӧл аалда – ФАП, 2030 чылда Палты кӧл аалда – ФАП.
Чонға чахсы ісчең суғ пирер ӱчӱн, 2024 чылда Шира аалда суғ пирҷең система пӱдірілер, 2025 чылда Палты кӧл аалда суғ пирҷең система тиксі тыхталар, 2026 чылда – Шира аалда, Тойым аалда.
Прай пу проекттерні чуртасха киреріне ахча федеральнай, республика паза аймахтың бюджеттерінең позыдылар.
Кічіг пос кирее ідӧк экономика тилізінің улуғ чардығы полча. Шира аймаанда кічіг пос киреенің 43% розница садиина килісче, транспорт паза ниме-ноо таарлирына – 13%, ас-тамах сығарызына – 10%, чонға полызығлар пиреріне – 8%, аал хониина – 5%.
2023 чылда промышленность ниме-ноо сығарызының индексі 111,6% тиңнелче, аал хонии ас-тамаа сығарызының индексі – 105,5%.
– Инвесторларны тартарынҷа паза оларға хабазарынҷа хайдағ тоғыс апарылча?
– Шира аймааның устағ-пастаа инвестиция проекттерін тимниріне кӧстелген мындағ тоғыс апарча: пос киреенең айғасчатханнарға бизнес-план, инвест проекттерін тимнирінҷе чӧптер пирче; проекттері ӱчӱн хабасча; проекттерін сыныхтапча паза марығлар иртірче, олар чуртасха кирілчеткенін хайығда тутча; инвестиция проекттеріне ахча пирерінде муниципальнай пӱдіс араласча, льготалығ налогтарға оңдайлар тӧстепче.
Шира аймааның устағ-пастаа инвестиция киреендегі законнарны чахсыландырарынҷа тоғыс апарча. Аймахсар ӧӧнінде бюджеттегі нимес инвестициялар тартылча. Чыл сай тибіреділбинчеткен ис-пайны инвестиция проекттерін чуртасха кирерге пирчебіс. Амғы туста андағ ікі чир участогы тузаланысха пиріл парған.
Пӱӱнгі кӱнде пос кирее тоғынар паза тилир ӱчӱн идінҷектерге турыстығ хабазығ пирілерге кирек. Аннаңар Шира аймааның экономиказы тилир ӱчӱн кічіг, ортын пос киреене хабазарынҷа социальнай объекттерні паза чурт-коммунальнай инфраструктураны пӱдіреріне паза тыхтирына муниципальнай чӧптезігҷе аванс тӧлирі кӧріл парған, аал хонии ас-тамаан сығарчатханнарға субсидияларны тузында пиреріне оңдайлар тӧстелген.
– Адалған отрасльлар паза инвестиция проекттері тилізінде республиканың паза пос устаныстың тузазы хайдағдыр?
– Шира аймаа устағ-пастаанда Инвестиция чӧбі тӧстелген, хайзы муниципальнай паза республика хабазиина инвестиция проекттерін кӧрче паза ол хабазығларны аларына оңдайлар тӧстепче.
Хакасия правительствозының официальнай сайтында «Инвестиция порталы» пӧлікте Шира аймаанда хайдағ инвестиция орыннары парынаңар пазыл парған.
– Проекттерні чуртасха кирерінде сидіксіністер полча ба?
– Тиксі хазнадағы чіли, Шира аймааның чирлерінде проекттерні чуртасха кирерінде ӧӧн сидіксіністер – хорадығлар ӧсчеткені паза законнар алысчатханы (Чир паза город пӱдірҷең кодекс). Салтарында пӱдіріг тузында чир участогы паза пӱдіріг объекті саба тузаланылчатханы ілезіне сығысча. Муниципальнай пӱдіс сайбағларны чох идерінҷе чӧптер пирче.
– Шира аймаа хайдағ регион паза хазна программаларында араласча?
– Россия президенті Владимир Путиннің 2018 чылның 7 майында сыххан «2024 чылға теере Россия Федерациязының национальнай пӧгіннерінеңер паза тилізінің стратегиялығ пӧгіннерінеңер» 204№ чарадии хоостыра тимнелген национальнай паза регион проекттерін чуртасха кирерінҷе тоғыс апарылча.
Шира аймаа Хакасияның 12 программазында араласча. Ол санда «Ӱгредіг тилізі», «Хакасияның культуразы», «Хакасияның аал хонии комплексінің паза аалда социальнай киректің тилізі», «Хакасияның коммунальнай инфраструктура тилізі паза чахсы чурт-коммунальнай полызығлар пирері».
«Культура» нацпроекттің «Хакасияның культуразы» хазна программазы хоостыра Шира аалда А.И.Раздобариннің адынаң олғаннарның музыка школазы тиксі тыхталча. «Аалларның тиксі тилізі» регион проекті хоостыра 2021 – 2023 чылларда аалдағы чиит специалисттерге чурт аларына субсидиялар пирілген, найм чӧптезиинҷе тоғынчатханнарға 42 квадрат метрліг тура пӱдірілген.
«Чурт паза городтағы оңдайлар» нацпроект хоостыра «Арығ суғ» регион проектінҷе Шира аалда суғ пирҷең системаны нааҷылирына проект-смета пічиин тимниріне, Наа чир аалда суғ алҷаң орын паза суғ пирҷең система пӱдіриине республика бюджедінең ахча пирілген.
Сомнар Ирина Томашевскаяни паза Леонид Щипцовти
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылча)
Автор :
Оксана Челтыгмашева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
| 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
| 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
