Іскер: 4 миллиард чонның кирексінізін толдырарға!
27.09.2023
Хабарлар
Василий Кудашкин VІІІ Іскеркі экономика форумындағы Россияның ӧӧн прокуратуразының кӧзідиинде
Тиліс чолынҷа. Ӱртӱн айының 10 – 13-ҷі кӱннерінде Владивостокта Іскеркі экономика форумы сигізінҷізін ирткен. Анда Хакасиядаң республикадағы идінҷектернің праволарын арачылирынҷа уполномоченнай Василий Кудашкин аралас килген
– Василий Владимирович, Сірер VІІІ Іскеркі экономика форумында пастағызын на араластыңар ба?
– Сынап таа пастағызын на мындағ килкім экономика мероприятиезінде аралазар оңдай пирілген. Аймах хазналардаң муңар араласчы чыылысхан. Араласчыларның Азия даа, Европа даа паза пасха даа чоннарының тіллерінең чоохтасчатханнары истілген. Мин пу форумда Россия президентінің хайииндағы идінҷектер праволарын арачылирынҷа уполномоченнай Борис Титовтың сылтаанда пол килгем. Ол прай регионнардағы идінҷектер праволарын арачылирынҷа уполномоченнайларны пу форумда тикке араластырар пастағнаң Россия правительствозынзар сыххан. Аннаң чарасханнар. Андағ оңдайнаң Іскеркі экономика форумын тиксі хазнабысха сабландырар пӧгін турған. Піс идінҷектернің праволары арачылалчатханын ӱзӱргебіс, ол санда экспорт алай импорт чӧптезіглерінҷе тоғыс апарылчатса. Ол уғаа сидік тоғыс.
Мин ідӧк Хакасия правительствозына командировкаа ызар оңдай тапхан ӱчӱн алғызым читірчем. Пу форум алнында піс Хабаровскта Ыраххы Востоктағы идінҷектернің 5-ҷі форумында пол килгебіc. Аны Хабаровск крайы иртірген. Аннаңар минің узах чорых полған.
– Ікінҷілес чох, Іскеркі экономика форумы Россияа, Сибирьге паза Хакасияа уғаа тузалығ. Сірер форумда хазнабыстың паза республикабыстың экономиказына хайдағ ӧӧн кӧстеглерні таныхтадыңар?
– Форумдағы танығларҷа, пӱӱнгі кӱнде Ӱстӱнзархы-Іскеркі Азия регионнарында, ол Индияда, Хыдатта, Индонезияда паза пасхазында, тӧртче миллиард чуртағҷы саналча. Ол тиксі тилекейнің чарымы. Ағаа хоза, пу хазналар табырах ӧсчелер, анзынаң хада кирексіністері ӧсче. Оларға ас-тамах, металл, хара тас, энергия ис-пайы паза суғ кирек. Прай ол ниме Сибирьде, ол санда Хакасияда пар. Прай чыындылар мында тиирге чарир. Аннаңар іскеркі сарина пістің чир ис-пайы киректелчеткенінең талас полбассың. Ағаа тӧстеніп, піске пу хазналарнаң хада хайызығларны тӧстирге киректелче.
Ноға Ыраххы Восток пастыра? Прай ниме ол саринаң кӧзірілче. Ол саринзар Транссиб салыл парған, талай порттары орныхчалар. Пӱӱнгі чоллар прайзы параллельлерҷе салылғаннар, амды піске меридианҷа чоллар чидіспинчеткенін кӧрчебіс. Андағ чолларның пірcі – «Хураған – Хызыл» тимір чол. Аны пастыра пістің паза хонҷых регионнарның хара тазы кӧні сығарыларҷых.
Форумда «Кимдегі Сибирьнің» устағ-пастаа, Хызылчар крайының пазы полған, амды Федерация Чӧбінің сенаторы Александр Усс араласханнар. Форум уғаа пӧзік синде ирткен, чыылығлар аймах-пасха сурығларға паза кӧстеглерге чарыдылған.
– Форумда мыннаң мындар тилир оңдайлардаңар ла чоох парбаан полар, сидік сурығлар ӱзӱрілгенӧк пе? Кӧзідімге, Хакасияда хара тасты іскеркі порттарзар читірерінҷе сидік сурығ турча...
– Прай сурығлар Хакасияа кӧні теелчелер. Пілдістіг, чолларны алғыдары федеральнай ӱлгӱ синінде пӧгілерге кирек, ол санда Россияның тимір чоллары, Ыраххы Востокты тилідерінҷе корпорация пастыра. Че пасха сурығларны прай регионнар синінде пӧгерге чарир. Кӧзідімге, пістің ас-тамах сығарызын ӧскірҷең оңдай пар ба? Пар. Кресен-фермер хоныхтарынаң пасха килкім предприятиелер тӧстирге, пірігіп, кооперациялар тӧстирге чарабас па?
Ӱстӱнзархы-Іскеркі Азия ла нимес экономикабысха наа оңдайлар пирче. Пу наада Хакасияда казахстандағылар пол парыбысханнар. Оларға піcтің ас-тамах – тадылығ чиис, хой иді, ит консервалары паза пасха даа нимелер – кӧңнілеріне тың кірген. Ол саринаң ідӧк тоғынарға киректелче.
Іскеркі экономика форумында чол инфраструктуразынаң пасха пилот чох техника (беспилотник) тилізіне хайығ салылған. Россия синінде пу кӧстегҷе алынҷа национальнай проект тимнелче. Ол пилот чох техниканы тӧрт кӧстегде тилідер: кииде, чирде, Москвадаң Санкт-Петербургсар пилот чох ниикке чӧрҷең автомобильлер алынҷа пӧлілген чолҷа таарлағ тартчалар, суғда паза суғ алтында.
Ӱгредіг кирее наа программаларға килістіре алыстырылча. Кӧзідімге, Хакас технология колледжінде дизайнерге, программированиее, компьютер ойыннарын сығарарына ӱгретчелер. ХГУ-наң ХТИ-да ідӧк программированиее ӱгретчелер.
Пилот чох техниканы алай дроннарны аал хониинда даа тузаланчалар. Чахсы кӧзідімнер пар. Ӧзімнерні опылять поларына дронны тузаланза, хорадығлар 90 процентке синчелер. Аннаңар оларның тузазында ікінҷілес чоғыл.
Совет тузында МТС-тар – машина-трактор станциялары – тӧстелҷең. Пір МТС-тың техниказы нинҷе-де аалда хыраны тартчаң, таарыҷаң, кисчең. Пу опытха тӧстеніп, фермерлерге, хыраҷыларға, пірігіп, дрон станцияларын тӧстирге чарир. Паза пір хынығ танығ: пӱдіріг кирексініcтеріне (СНиП) алызығлар кирері кӧрілче. Кӧп квартиралығ алай хадыллығ тура хырында дронға порт кӧрілзе ле, аны пӱдірерге чарадығ пирілер.
– Пісті паза хайдағ чапсых алызығлар сағыпча?
– Пір секцияда Россияда чуртасха кирілчеткен «Профессионалитет» программаны ӱзӱргеннер. Хакасияда пу программада Харатастағы отрасль технологияларының техникумы араласча. Ол пастағы кластерні тӧстир – «Педагогиканы». Хакасияның ӱгредіг паза наука министерствозы искіриинең, республикада 180-ҷа школа саналча, оларның 130-ы – аалдағы. Пілдістіг, Ағбандағы паза Харатастағы школаларда ӱгренҷілер саны хай-хай кӧп полар. Че аалдағы школаларға тиң хайығ салыларға кирек. Пу кластерні тоосхан студенттерге пӧзік ӱгредіг чох тоғынарға чарадылар, ол санда олар палаларны тӧреен тілінең ӱгрет поларлар. Ол уғаа тузалығ проект. Техникумзар алай колледжсер ӱгренерге килген оол-хыс олох туста тоғысха алыл турар. Іди олар, ӱгреніп алып, тоғысха парчалар. Алған пілістерін сах андох тузаланчалар. Аннаң андар чииттер пілістерін кӧдірерге узарадарын постары пӧкчелер.
Хакасияның ӱгредіг паза наука министерствозы, пастағы кластерҷе тоғыныбызып, ол тоғысты промышленностьта, ниме-ноо тимнирінде, сығарарында, пӱдірігде, аал хониинда узарадарына ізенчем.
Пос киреенең айғасчатханнарға тилекей, хазнабыстың, республикабыстың мыннаң мындархы тиліс пӧгіннерінеңер пілерге кирек: хайдар хаалапчабыс, хайда пос кӱзін саларға кирек? Чииттерге анзы уламох тузалығ полар.
– Амғы чииттер хазнаның таңдағызы полчатханнарын чахсы оңарчалар паза хазна оларға, олаңай ла ізенмин, ӧзерге, профессия аларға, пос киреен азарға прай саринаң хабазарға тимдезін кӧрчелер.
– Хыймыран, алнынзар хаала – хабазығ полар. Пӱӱл, тізең, пістің хазнада Ӱгретчі паза ӱгредіг кӧcтегҷізі чылы чарлал парған, Хакасияда – Чииттер чылы. Ол саринаң піс прай ниме удур-тӧдір пик палғалыс парғанын кӧрчебіс.
– Василий Владимирович, хайдағ даа форум – ол наа палғалыстар. Сірер наа кізілернең танысхазар ба?
– Пилот чох техника тилізінің ӱзӱриинде Россияның арачыланыс министерствозының паза «Нефть газпромы» компанияның кізілері араласханнар. Мин прайзын ситкіп искем. Ӱзӱріг соонаң Россияның арачыланыс министерствозының инновация тилізінің ӧӧн устанызының пір генералынаң танысхам. Мин ағаа Хакасиядаңмын тіп чоохтаам паза республиканың идінҷектерінең, ортын паза пӧзік ӱгредіг системаларынаң хада-пірге тоғынар оңдай пар ба тіп сурғам. Генерал, піске ол кӧcтеглер кирек тіп, оларзар официальнай пічікнең айланарға чӧптеен. Мин ол пічікті тимнеп пастабысхам. Ідӧк «Нефть газпромы» компанияның кізілерінең чӧптес салғабыс.
– Уполномоченнай полып, Сірер хайдағ сурығларға хайығ айландырчазар?
– Пістің ӧӧн тоғызыбыс – идінҷектернің, пос киреенең айғасчатханнарның праволарын арачылиры. Ол саринаң пісті тоозылбас-парбас тоғыс сағыпча. Айланыстар саны хызырылбинча. Ӱртӱн айының 1-ғы кӱнінең сығара, тізең, «Рекламадаңар» закон алыс парған. Роскомнадзорнаң хада чарыдығлығ чыылығ иртірерге пӧгін турғысчабыс.
Хакасияда даа айланыстар саны хызырылбинча, итсе, хазна синінде сыныхтағлар иртірерге чарабас. Мораторий турғызылған. Андағ даа полза, мин позыма хоза халых тоғызын алып алғам. Хакасияда техника чайаачызынҷа марығ иртірілерге кирек. Ниме ол андағ? Республикада пос холынаң техника чыыпчатхан, аны сағын таапчатхан устар пар, ол санда дроннар чыыпчатханнар. Оларның чайаачыларына хабазар пӧгіннең піске техника чайаачызының мариин иртірерге киректелче.
Минің хайиимда паза пір кӧстег – туризм тилізі. Туризм тӱзімніг тилізе, піссер пасха хазналардаң туристтердең пасха, ідӧк инвесторлар кил турар, олар пістің регионның тилізіне ахчазын позыдарлар.
Пу наада ла Ағбан пилтірі аймаанда полғам, анда москвадағы инвесторлар чир тамаа, чистек консерваларының заводын пӱдірчелер. Андох мин, тузаланған сӱрткіні алып, аннаң гидравлика сӱрткізін паза дизель топливозын сығарып алчатхан кізінең танызып алғам. Ол сығарызын, наа техника алып, алғытча.
– Василий Владимирович, Сірер Хакасияның инвестициялар тартчаң оңдайларына теелдіңер. Идінҷектер Хакасияда пос киреенең айғазарға тимде ползалар, наа заводтар пӱдірчетселер, ол республикада пос киреенең айғазар паза тилідер кӧстеглер парын киречілепче бе?
– Пар. Пістің инвестиция оңдайларыбыс уғаа алғым, кӱс салып, тилідер кӧcтеглер кӧп. Иң пастағызын, ол алында адаан кӧстеглер: аал хонии, туризм, тағ паза металл промышленнозы паза наа технологиялар. Пилот чох техника республикада тилізе, піс Хакасияҷа учух чӧрербістер. Чоллар салыл парған чирде, пілдістіг, піс аннаң тузаланмаспыс. Че Боград аймаандағы Знаменкадаң Краснотурансксар алай Ағбаннаң Быстраязар кӧні чол чоғыл. Хызылчар талайы кизіре учуға хал турарға чахсы поларҷых. Тахта пӱдірерге киректелбесчік. Мына мындағ сағыстарны чуртасха кирерге дроннар полызар.
Наа инвестициялар санында тимір чол алғыдылчатханы. Ам Транссиб Ағбан суғ кизіре хоза тимір чол тахтазын салыбызарға тимненче. Ол иргі тахтаның ӧзеннеріне салылар. Ол, тізең, нинҷе инвестиция?! Кем тоғысты толдырар? Піс пӱдірербіс.
Сом Василий Кудашкиннің архивінең
Автор :
Наталья Сюптерекова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
| 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
| 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
