Аймах чон ынағ чуртаза, хазна пик полар

Хакасия – прайзыбыстың ибi. Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министрi Лев Сафьяновнаң республиканың национальнай политиказынаңар чоохтазып алғабыс
– Лев Александрович, республикада национальнай политикаӌа хайдағ хазна программалары пар паза хайдағ мероприятиелер иртiрiлче?
– Пiстiң республикада «Хакас Республиканың регион политиказы» хазна программазы чуртасха кирiлче. Анда нинӌе-де подпрограмма пар. Олардаңар алғыда чарыт пирерге кирек тiп санапчам. Ноға? Аны хоостыра республикада кöп тоғыс идiлче.
Пастағызы «Совершенствование механизмов управления региональным развитием в Республике Хакасия» адалча. Пу подпрограммаӌа пiске муниципальнай пӱдiстерге илееде полызығ пирер оңдай пар. Анда муниципальнай пӱдiстер социальнай проекттер мариинда араласчалар. Пӱӱл оларның аразында 40 миллион салковай ӱлестiрiлген (ирткен чылда 20 миллион салковай полған. – Авт.). Ахча синi хозыл парғанда, араласчыларның саны даа кöптел парған, тиксi 70 азыра муниципальнай пӱдiс проектiн арачылаан. Iдöк пicке пiр номинация хозар оңдай пол килген. Пӱӱл полған на номинацияда 8-9 аал чöбi кӱзiн сынаан. Иң артыхтары ахчалығ сыйыхха турысханнар. Марыға кöрiл парған ахча халза, пiске, кöзiдiмге, iкi 3-ӌi орын тöстеп алар оңдайыбыс пар. Прай номинацияда нимес, хай пiреезiнде ле. Анзы пiстiң иң аар чуртапчатхан аал чöптерiне хабас пирер пöгiннең идiлче. Хакасияның хай пiрее аалыӌахтары саңай сидiк оңдайларға кiр парғаннар нооза. Аал изелче, тоғыс чоғыл...
– Аал чöптерi хайдағ проекттер ööнiнде тимнепчелер?
– Аал чöптерiнiң кöбiзi ойнаӌаң, тынағ площадкаларын паза парктарын пӱдiрер проект арачылапча. Анзы аалдағы чонның сурынызы полбас па. Хайзылары Илбек Ада чаа араласчыларына чарыдылған хумартхы тастарны нааӌылапча алай ба нааны пӱдiрче. Хай пiрее аалларда хумартхы тас хаӌан даа турғызылбаан нооза, чон, тiзең, аны кирексiпче. Марығның эксперт комиссиязының араласчылары мындағ проекттерге чахсы ӱндесче.
Iдöк хай пiрее аал чöптерi культура тураларын тыхтапча. Клубтар аал чöптерiнiң холында нооза, аннаңар хазна программазы полызиинаң аалыӌахтардағы клубтарны тыхтир оңдай пар. Iдöк библиотекалар, спорт заллары иптелче. Мына ӱр ниместе Ағбан пилтiрi аймаандағы Томыӌахтар аалында кӱрес залы тиксi тыхтал парған. Анда пiстiң министерство, Хакасияның спорт паза физическай культура министерствозы паза Ағбан пилтiрi администрациязы ахчанаң хабасханнар.
Хай пiрее аал чöптерi тахта пӱдiрер алай ба нааӌылир проекттi арачылапчалар. Мының алнында аал тахталарын иптiг тударында совхозтар нандырығлығ полғаннар, амды хазна полысча. Тахталар, тiзең, уғаа кирек. Олар чуртағӌыларға покостарынзар, малларға чазызар чидiп алар оңдай пирче. Пу пöгiнге эксперт комиссиязы iдöк чахсы ӱндесче. Аалдағыларға тахта киректелчеткенiн олар пiлчелер нооза.
Iкiнӌi подпрограмма чоннар аразындағы хайызығны тыыдарына кöстеглiг. Национальностьтар киректерiнӌе федеральнай агентство (ФАДН) пу пöгiннi толдырарына регионнарға чыл сай ахча позытча. Чағдапчатхан чылға агентство Хакасияа пис миллион азыра салковай пирерге тимде. Ол, пу чылнаң тиңнестiрзе, сала асхынах. 2023 чылға агентство республикабысха сигiс миллионӌа салковай позытхан.
– Ноғадаңар?
– Пар регионнар, хайзында чоннар аразындағы хайызығ хатығ турча. Анда удаа сайбағлар пол парча. Андағ регионнарға ФАДН ахча кöп арах хоратча, чон хада-пiрге пiлiзiзiп чуртирына хайығ салча. Пӱӱл Хакасияа ахчалығ полызығ хызырылған, анзы республикада чон амыр чуртапча тiп салтар идерге чарир тiп сағынчам.
Таныхтирға кирек, федеральнай кiннiң саннарынаң, аймах кöстеглерӌе Сибирьдегi федеральнай округтың регионнары аразында Хакасияда аймах чон иң амыр паза пик чуртапча тiп саналча. Мында 100 азыра аймах-пасха тiллiг, культуралығ чон пiлiзiзiп, иптiг, амыр чуртапча. Министерство оларны пiрiктiрер ӱчӱн кöп тоғыс апарча. Пiс республикадағы диаспораларға, коммерческай нимес организацияларға, национальнай халых организацияларға хабасчабыс, тиксi Россиядағы алай ба регионнар аразындағы марығларға, фестивальларға паза даа пасха мероприятиелерге делегацияларны ысчабыс, ахчанаң хабасчабыс, тiллер хайраллирына чарыдылған мероприятиелер иртiрчебiс.
Алынӌа хайығ хакас тiлiн хайраллирына салылча. Халғанӌы ӱс чылда пiстiң правительство пу пöгiнге хоза ахча позытча. Региондағы полызығ книга, журналлар сығарарына парча, конференциялар иртiрiлче. Iдöк пу чағында пасха даа кинделер сығарылар.
– Аймах чоннаң хайди пiлiзiп, тоғыс апарчазар?
– Хакасияда прай 107 национальность чуртапча. 2021 чылдағы танығлардаң, республикада иң кöп орыстар, хакастар, немецтер, тувалар, украиннер, iдöк белорустар, татарлар пар. Аймах чонның аразында ол-пу изi чох киректер пол парчаох, че кöп нимес. Андада пiс сайбағ иткен кiзiнiң диаспоразының кнезiн алай улуғларын министерствозар хығыртчабыс. Андағ диаспораларнаң тоғынарға ниик. Улуғлар анаң поc аразында чонынаң ӱгредiглiг чоох апарчалар. Хайди пiс сизiнгебiс, устағӌылығ чон пасха хазнада позын иптiг паза амыр тудынча. Чон устағӌыларын улуғлапча нооза.
Пiстiң ööн пöгiнiбiс – республиказар килген чонға орында иптiг чуртирға полыс пирерi. Хакасиязар кöбiзi Узбекистаннаң, Киргизиядаң, Таджикистаннаң килче, анаң Азербайджаннаң, Казахстаннаң, Украинадаң, Хыдаттаң, Вьетнамнаң паза даа пасха хазналардаң. Кöбiзi тоғыс хоостыра чуртир орын алыстырча. Хайзы, прай сöбiренең килiп, республикада саңайға чуртирға халча. Килгеннерге пiс семинарлар иртiрчебiс, хайзында миграция законодательствозынаңар искiрчебiс, хайдағ сайбағ ӱчӱн оларны ибзер ызыбызардаңар чарытчабыс. Чоохтирға кирек, закон сайбаан кöп кiзi ибзер ызылча. Олар ööнiнде машиналығ сайбағ ит салчалар, кӱӌӱрлеске тартылчалар паза даа пасхазы. Нандыра ыстырыбысханнарға 5 чыл Россиязар кiрерге чарадылбинча.
Амды хай пiрее регионнарда мигранттар паза орындағылар аразында удаа хырыс-табыс пол парча. Олар наа орынның хазна политиказын чахсы оңарбинчалар нооза, аннаңар МВД оларны хатығ хайығда тутча.
– Лев Александрович, республикада аймах чоннарның коммерческай нимес организациялары кöп пе?
– Хакасияда 55 аймах чоннарның коммерческай нимес организациязы саналча. Оларның аразында 40 азыразы юстиция министерствозында санға турғызылған. Пасхазы регистрация чох. Пiр чонның нинӌе-де НКО поларға кирек. Кöзiдiмге, шорларның – 22. Олар Асхыс, Таштып аймахтарында паза Ағбан городта пар. Немецтернiң – 4, хакастарның – 7, орыстарның – 2, поляктарның – 2, хырғыстарның – 2 паза азербайджаннарның, кореецтернiң, чуваштарның, еврейлернiң, армяннарның – 1-ер организация.
Этническай коммерческай нимес организациялар грант марығларында удаа араласчалар. Грант ахчазын олар ööнiнде фестиваль, ӱлӱкӱннер иртiрерiне позытчалар. Iдöк олар национальнай кип-азах тiгерiне, мероприятие иртiрерiне, оборудование аларына, аренда ӱчӱн тöлирiне, сувенирлер чайирына хоратчалар.
– Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозы хакас тiлiн хайраллирынӌа кöп тоғыс апарча. Аннаңар чарыт пирiңер.
– Хакас тiлiн хайраллирына Хакасия правительствозы алынӌа хайығ айландырча. Республика пазы Валентин Коноваловтың чарадиинаң республика бюджедiнең ахчалығ полызығ пирiлче. Пу чылға иң кöп ахча салыл парған – 20 миллион азыра салковай. Нинӌе-де министерство аны чуртасха кирерiнең айғасча: пiс, культура, ӱгредiг паза наука паза даа пасха министерстволар.
Аны хоостыра республиканың хакас тiлi кабинеттерiнде лингафоннай класстар тöстелче, марығлар иртiрiлче паза илееде культура мероприятиезi апарылча, регионнар аразындағы наука конференциялары иртче. Iдöк Хакасияның чол хонии паза транспорт министерствозы чол тохтағларын iкi тiлнең пасча. Регионның хазна учреждениелерiн iкi тiлнең пазар тоғыс ағырин-кööлӌе парча. Сағынчам, хатығластар полған полза, прай муниципалитеттер администрациялары учреждениелернiң аттарын табырах тiлбестеп саларӌыхтар.
Пiстiң министерство, тiзең, ӱгренӌiлер аразында тiл мариин иртiрче. Аннаң даа пасха тоғыс апарчабыс, ол санда кинделер, журналлар сығарчабыс.
– Министерствоның пӱкӱлее тоғызының салтарын хайди паалирға чарир?
– Пiстiң министерствода 20 азыра специалист iстенче. Олар пöзiк пiлiстiг профессионаллар. Сағынчам, мындағ министерство полған на регионда поларға кирек, андада хазнада чоннар аразындағы хайызығлар пик полар. Öнетiн чаа операциязы пасталыбысханда, анзы улам чахсы кöрiн парған. Анда аймах чон араласча. Оларға прайзы полызарға тимде.
СВО пасталыбысханда, пiстiң министерство диаспораларзар полызығ чыып пирерге айланған. Иң пастағызын кореецтер ӱндескеннер. Олар 100 муң салковайға öнетiн кип-азах, алып, ызыбысханнар, азербайджаннар, хырғыстар паза даа пасха коммерческай нимес организациялар, 500 муң азыра салковай чыып, iдöк гуманитарнай полызығ ысханнар. Аймах чон, удур-тöдiр полызызып, хазнаны пик паза ынағ итче. Анзы пiстiң министерствоның ööн пöгiнi. Пу ниик нимес туста прай чон пiр нациялығ пол парған тиирге чарир. Чон пiрге полза, пiске хомай ниме чағын кiр полбас...
* Хакас Республика Правительствозының национальнай паза территориальнай политика министерствозының хабазиинаң сығарылча
Сомнар Дмитрий Сунчугашевти, Светлана Астанаевани
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 |