Хакас культуразын сабландырча
19.07.2023
Хабарлар
Хуртуйах тасты ах чииснең сыйлааннар
Танығлығ кӱн. Асхыс аймааның Культура туразында «Хуртуйах тас» музейнің 20 чылына чарыдылған пайрам ирткен
Ыраххы 2003 чылда хакас чонның ызыхтарының пірсі Улуғ Хуртуйах тас позының чирінзер айланған. Олох чылдаң «Хуртуйах тас» музей тоғынып пастаан.
Пу пайрамнығ мероприятиее Асхыс аймаа пазы Абрек Челтыгмашев, Хазна Думазының депутады Сергей Сокол, Хакасияның культура министрі Светлана Окольникова паза Тува Республикадаң аалҷылар килгеннер.
Че ӱлӱкӱн музейде пасталған. Кибір оңдайынаң Улуғ Хутуйах тасты чеестееннер. Хонҷых Тува Республикадаң аарлығ аалҷыларны талғаннаң паза айраннаң сыйлааннар. Музейнің наука тоғынҷызы Леонид Горбатов Хуртуйах тастың ӱлӱкӱні иптіг ирт парзын, чоныбыс пай чуртазын тіп сурынған:
– Улуғ Хуртуйах тас, пӱӱн сині чеестепчебіс, аарлапчабыс, ах чииснең сині сыйлапчабыс. Астаан ползаң, астааныңны пазып ал, сухсаан ползаң, сухсааныңны пазып ал. Сурынчабыс, піске чол ас пир, прайзына чыл чахсы ползын тіп алғап пир.
Аалҷылар Улуғ Хуртуйах тасты ӱс хати ибіргеннер. Полғаны ла чоныбыс амыр, часкалығ чуртазын тіп сурынған, ӱс хати ағаа пазырған. Хуртуйах тастың алнынзар чиис сал пиргеннер, ағаа кӧгенек кизірт салғаннар.
Хайди таныхтаан Леонид Горбатов, істезігҷі Даниил Готлиб Мессершмидт пу орынзар пастағызын 1821 чылның орғах айының 21-ҷі кӱнінде читкен. Улуғ Хуртуйах тастың сілиин кӧр салып, хайхаан. Істезігҷі хакас чон Улуғ Хуртуйах тастың сӱрместерін артыс салған тіп таныхтаан. Ӱлӱкӱн алнында музей тоғынҷылары істезігҷі Улуғ Хуртуйах тасты хайдағ кӧр салғанын, нандыра айландырыбызарға кӱстеніп, аны чазап салғаннар. 20 чыл мының алнында Улуғ Хуртуйах тас, хакас чонына полызарға тіп, позының чирінзер айланған.
1980 чылларның халғанҷызында, 1990 чыллар пасталғанда, хакас чонны піріктірчеткен ниме чох таа полған. Ол туста хакас чонның Улуғлар чӧбі пісті кӱргеннер, пурунғы хумартхылар паза тархын піріктірче тіп ілезіне сығарған. Олох туста хайхастығ оңдайнаң ікі кізее, Георгий Итпековха паза Анисья Кызласоваа, Улуғ Хуртуйах тастаңар пір сарын сағысха килген. Анда Улуғ Хуртуйах тас хомзынча: «Мин чонымны пу чирзер тӧріткем, ол ирееленмезін тіп. Чоным пу чирде чуртазын, сабланзын». Андада Улуғ Хуртуйах тасты орнынзар айландырардаңар сурығ кӧдірілген. Халғанҷызын аны піди он чыл мының алнында чазааннар.
Тува Республиканың национальнай музейінің тархын паза этнография пӧлиинің методизі Майя Дырдык-оол таныхтаан:
– Пӱӱн минің хаҷанғох чазыттығ сағызым тол парды. Мин мында пол килерге, хайхастығ обааны кӧріп аларға кӧп чыл сағынғам. Аннаңар кӧп кип-чоох салылған. Хакас чонның пайы аның илбек тархынында. Пеер чон тилекейнің прай пулуңнарынаң килче, Улуғ Хуртуйах тасха пазырча. Оларның сағыстары хаҷан даа толча.
Улуғ Хуртуйах тасты чеестеен соонаң аалҷылар Асхыс аймааның Культура туразында чыылысханнар, анда ӧӧн пайрам ирткен. Мероприятие видео кизегі кӧзідиинең пасталған. Анда Улуғ Хуртуйах тастаңар чоохталған. Ағаа пазырарға чон киртініснең паза ізеніснең хас-хаҷаннаң кил турған. Ідӧк фильмде Хуртуйах тасты сыйлапчатханы кӧзіділ парған.
Улуғ экран кӧдіріл парғанда, аалҷыларны сценадаң «Хуртуйах тас» музейнің ӧмезі удурлаан. Хайди таныхталған, «Хуртуйах тас» музей Асхыс аймаан паза Хакас Республиканы прай тилекейге сабландырча. Ол Асхыс аймааның, тиксі хакас чон кибірлерінің хайраллағҷызы пол парған.
20 чыл кізі чуртазында пастағларның пасталчатханы полча, че музейнің чуртазында – хысхаҷах тус. 2003 чылда хакас чонның Улуғлар чӧбі чарадиинаң паза Асхыс аймаа пазы Абрек Челтыгмашевтің хабасханынаң «Хуртуйах тас» музей тӧстел парған. Музей тоғынҷыларын алғыстап, Абрек Челтыгмашев таныхтаан:
– Ирткен 20 чыл аразына музейде 5 миллион артиинаң кізі ааллаан. 20 чыл мының алнында Улуғ Хуртуйах тас позының орнынзар айланған. Минің хастым Фёдор Егорович Боргояков чоохтаан, ол олған полғанда, сӧбірезі Ӱс чулда чуртаан. Олар, аймах кінінзер парчатсалар, сыбыра пу орында тохтап, Іҷелер ічезінің ахсын хайахнаң сӱртчеңнер. Ол орнынзар айланғанда, Асхыс аймаана оң поларға кирек тіп сағын салғам. Андада аймаабыс тиксі республикада иң уйан аймахтарның пірсі полған. Улуғ Хуртуйах тасты ибінзер айландырған ӱчӱн алғызым читірчем. Аннаң пеер Асхыс аймааның чуртазы, киртінчем, Улуғ Хуртуйах тастың сылтаанда тиліпче. Улуғ алғызымны Оксана Сергеевна паза Леонид Васильевич Горбатовтарға читірчем. Олар музей тӧстегҷілерінің пірсі полғаннар, аны тиліткеннер. Амды анда саңай аал турча. Ідӧк гидтернің тимненізін таныхтирға сағынчам, олар экскурсияларны уғаа хынығ иртірчелер. Музей аймах гранттарда араласча. Аның тоғынҷылары тиксі Россия синіндегі мероприятиелерде араласчалар, хырығ озаринзар сыхчалар. Музей чоныбыстың культуразын прай тилекейге кӧзітче.
Чооғын тоозып, Абрек Челтыгмашев «Хуртуйах тас» музейге паза аның пӧлиине М.Е.Кильчичаковтың адынаң Литература музейіне ахчалығ сертификаттар читірген.
Хакасияның культура министрі Светлана Окольникованың сӧстерінең, «Хуртуйах тас» музей прай тилекейге саблан парған. Аның ӧмезі хакас чон кибірлерін хайраллапча, че олох туста, чалтанмин, наа оңдайларны чуртасха кирче, тилекей синіне сыхча. 2019 чылда Россияның культура министерствозы «Чоннар аразындағы культура кіні» программаны чуртасха кирген. Иң пастағыларнаң хада андар «Хуртуйах тас» музей кірген. 2019 чылда М.Е.Кильчичаковтың адынаң Литература музейінде «Алыптығ нымах хараазы» ирткен. Ікі чыл ирт парғанда, олох мероприятие «Хуртуйах тас» музейзер читкен. Анда прай 20 артиинаң ӧме араласхан. Ідӧк музейде «Театр в усадьбах» проект хоостыра мероприятие полған. Музей ӧмезі дее аймах проекттерін хырығ озаринзар ал чӧрче.
Асхыс аймааның культура уcтанызының пастығы Келемана Барашкова чооғында таныхтаан, аймах синдегі мероприятиелерде араласчатханнаң пасха, музей тоғынҷылары «Айран сузы» пайрамны тӧстеп алғаннар.
«Благодарение» полызығлығ чыындының директоры Тарика Торокованың таниинаң, музей тоғынҷылары сӧбірелерге часка сыйлапчалар. Олар, андар айланып, улуғ алғыснаң Улуғ Хуртуйах тасха пазырчалар.
Нандырығлығ чоохнаң музей директоры Оксана Горбатова чыылысхан чонзар айланған. Ол пайрамға килген улусха паза хада тоғынчатханнарына алғызын читірген. 20 чыл аразына ӧме сӧбіре осхас пол парған.
Хайди таныхтаан Леонид Горбатов, закон хоостыра музей экспонадын пос чирінзер айландырарға чарадылбинча. Че Хакасияа оң полған. 20 чыл мының алнында Хакасия пазы полған Алексей Лебедьтің чарадиинаң Улуғ Хуртуйах тас ибінзер айланған. Андада Асхыс аймаа пазы Абрек Челтыгмашев анда музей тӧстеп саларға чаратхан. Аннаң сығара музей хаҷан даа хайығ чох полбинча, ол комплекске айлан парған. Ол Сибирьдегі музейлернең пір синде турча, тоғынҷылары Хакасия ӱчӱн Хыдатта паза Европада турысханнар.
– Пістің музейібісті пір обааның музейі тіп адапчалар. Че пір хумартхы сылтаанда культура сілиин кӧзідіп аларға сидік. Аннаңар музей тоғынҷылары наа оңдайлар таапчалар. Піске чуртағҷылар чахсы хабасчалар. Аграфена Арсиновна Чустугешева-Боргоякова 2005 чылда сӧбірезінің тадар ибін сыйлап пирген. Аны хоостыра Хакасияда «Ада чирі» документальнай фильм чайал парған. Музей педагогы палаларнаң тоғынча, ағаа алынҷа иб турғызылған. Ідӧк хакастарның хазых культуразына чарыдылған иб пар. Ідӧк музейде сувенирлер пӧлии тоғынча. Ол аалларда чуртапчатхан устарнаң палғалыс тутча, – чарыт пирген Леонид Васильевич.
«Хуртуйах тас» музей мыннаң мындар ідӧк сабланзын. Кізілер чорығы пеер ӱзілбезін.
Сом авторни
Автор :
Антон Чертыков
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 |
| 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
| 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
| 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
| 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
