Ӧӧркi Чӧп. От айының 5-ҷi кӱнiнде Хакасияның Ӧӧркi Чӧбiнiң читiнҷi хығыртии пайрамнығ 50-ҷi сессияа чыылысты

Пайрамнығ сессия

Сессия тоғызын республика парламентiнiң кнезi Владимир Штыгашев апарған. Аның тоғызында iдӧк араласханнар 43 депутат, Хакасия пазы Валентин Коновалов, аның орынҷызы паза правительствоның Ӧӧркi Чӧптегi кiзiзi Сергей Комаров, республиканың прокуроры Сергей Фирсов.

Пайрамнығ сессияда Хакасияның Ӧӧркі Чӧбінің Аарластығ пічии аал хонии политиказынҷа, ас-тамахча паза чирнең тузаланарынҷа комитет кнезi Пётр Воронинге паза регламентче комиссия кнезi Татьяна Янусикке читірілген, алғыстас пічіктерін тоғыс депутат алған, ол санда Вячеслав Тутатчиков паза Евгений Челтыгмашев.

Танығлығ, республика парламентінің читінҷi хығыртииның тоғынар тузы кӧп халбаан даа полза, СВО-да чуртазын пир салған КПРФ-тың депутады Дмитрий Ивановтың орнына партия позының кізізін сығарыбысхан. Пу сессияда депутаттар Андрей Кондратьевтің полномочиелерін чарадыбысханнар. Ол орындағы пос устанысча, халыхтар пірігістерінҷе паза нациялар аразындағы хайызығларҷа комитетке кірер.

Ағаа хоза, сессияның сурығлары ӱзӱрiлген соонаң Николай Разумов КПРФ партиязынаң паза фракциязы­наң сыхчатханнаңар искiрген. Итсе, республика парламентiнiң читiнҷi хығыртиина Николай Николаевич пу партияның пiчиинҷе республиканың табығ округынҷа табылған.

Валентин Коноваловтың айланызы

Депутаттар 1,5 час тоғынған соонаң 20 минута тынанчалар. Ол тынағ тузы алнында Хакасия пазы Валентин Коновалов сӧс алған:

– Аарлығ депутаттар, сірернің тоғынар тузыңар тоозылча. Пис чыл піс хададаң хада тоғындыбыс. Полған киректерні, чуртас паза экономика хайыныстарын алза, пу пис чыл республиканың паза хазнабыстың нап-наа тархынында иң сидік тус полды, неке. Че, хайдағ даа сидіксіністерге паза хығыртығларға кӧрбин, піс позыбыс тимнеен Хакасияның тиліс стратегиязын чуртасха тіспен кирерiн узаратхабыс: республиканың ахча киреен оңдайлап алғабыс, хазна ӧдізіне парчатхан хорадығларны алты хати хызырып алғабыс, бюджет парызын сала 2,5 хати нимес ӧскіріп алғабыс, экономикаа инвестицияларны кӧрiндiре кирiп алғабыс, чонға кирек пӱдіріглерге паза инфраструктураны тыхтирына миллиардтар позытхабыс, чонға хабазыға хорадығларны нинҷе-де хати ӧскіргебіс.

Піс сын, ӧткін, кӱстіг тоғынғабыс. Прай ла сари иптіг полбаан, хырыс-табыс полғанох. Че, тиксі алза, республиканың толдырығлығ паза закон сығарҷаң ӱлгӱлері хада-пірге тӱзімніг, Хакасияның чуртағҷыларына тузалығ тоғынғаннар тіп санапчам: экономикаа паза социальнай кӧстеге тилирге полысчатхан илееде закон алылған.

Аарлығ депутаттар, тоғызыңар ӱчӱн алғыстапчам. Владимир Николаевич Штыгашевке, Ӧӧркі Чӧп кнезіне, алынҷа алғыстас сӧстерін читірчем. Аның чуртас паза политика опыды, Хакасияа киртінізі сылтаанда піс депутаттарнаң хада республиканың тилізіне, аның чуртағҷыларына кӧп ниме ит салғабыс. Владимир Николаевичтің кӱстіг ады сылтаанда, тізең, піс таластығ сурығларны иптіг пӧк турғабыс.

Ӱртӱн айында Хакасияны улуғ табығлар сағыпча. Пістің тоғызыбысха республика чуртағҷылары паалағ турғызарлар, таап алған чолны узарадарға хынчалар ба, чох па – пӧгерлер. Хазнабысха пу аар туста, кірліг политика технологияларынаң тузаланмин, пiчiктернi алыстырбин, чойланмин, табығларны сын паза азых иртірері ӧӧні полча. Анзына ідӧк Россия президенті Владимир Владимирович Путин хығырған. Ӧнетін чаа операциязы тузында халых чонны ӧнетін, піле-тура, тарыхтырарға пір дее чарабас тіп санапчам. Киртінчем, чуртағҷыларыбыс табығ участоктарынзар килерлер паза Хакасияның мыннаң мындархы тилізін тӧстиріне орта ӱн пирерлер.

Кӱн сурии

Кӱн суриина 26 сурығ сығарылған, ол санда республиканың 18 закон проекті. Закон проекттері аразында муниципальнай пӱдістернің закон сығарҷаң пастағлары полған.

Оларның пiрci муниципальнай пӱдiстернiң ӧкiстерге паза iҷе-паба хайии чох халған олғаннарға социальнай хабазығ сурығларын пӧгерiнҷе полномочиелерiне теелген. Ол Шира аймааның депутаттар чӧбiнiң закон сығарҷаң пастаа. Пу муниципальнай пӱдiс, кӧрiлген полномочиелернi толдырарын позының иңнiнең хыйа ит полбин, нинҷе-де чыл иреелен парир. Республика ӱлгӱлерi анзына кизе-тоғыр турчалар. Пiрдең, муниципальнай пӱдiстерге пу полномочиелерiн толдырарға прай оңдайлар пирiлче, ӧӧнiнде – ахча. Орындағы ӱлгее ол ахчаны ӧкicтерге кӧрiлген хабазығларҷа читiр пирерге халча, ол санда чурт алып. Иң ниик чол – ол полномочиелернi ӧӧркi ӱлгӱлерге арт пирерi.

Iди кӧрiлген закон проектi Хакасияның Ӧӧркi Чӧбiнiң ӱзӱриине 2022 чылның кiчiг хырлас айындох сығарылған. Пӱӱл азығ айында аны, ӧӧнiне алып, ӱзӱрерге чаратханнар. Тӧрт ай аразына депутаттарның кӧрiзi алыспаан. Ағаа хоза, закон проектiн аларынаң тоғыр пiчiктернi республика парламентiнiң паза правительствозының право сурығларынҷа пӧлiктерi паза Хакасияның прокуратуразы тимнееннер. Салтарында пу сессияда закон проектi хыйа идiлген.

Iкiнҷi закон проектiнең Ағбанның депутаттар чӧбi сыххан. Город ӱлгӱзi, республикадаң орындағы бюджеттерге НДФЛ-даң пирiлчеткен чардыхты ӧскiрерге тiп, пу закон проектiн тимнеен. Сидiксiнicтер 2023 чыл пасталғаннаң пiрге налог счеттары тоғындырылғанынаң сығыс килгеннер. Че олар пу наада алылған федеральнай законда санға алылғаннаңар, Хакасияның Ӧӧркi Чӧп депутаттары аны хыйа идерге чаратханнар.

Хакасияның Ӧӧркi Чӧбiнiң читiнҷi хығыртииның депутаттары 50-ҷi сессияда алыбысхан закон проекттерi хоостыра, республика чуртазына мындағ алызығлар кирiлче:

– амды Моисей Баиновтың адынаң литература премиязы саннығ нимес чылларда пирiл турар, Николай Доможаковтың адынаң литература премиязы – саннығ чылларда; ағаа хоза премияларның синi 100 муңнаң 200 муң салковайға теере ӧскiрiл парды;

– республика правительствозының ӧнетiн инвестиция проектiн чуртасха кирчеткен технопарктарға паза инвесторларға хабасчаң оңдай пирiлген, ағаа хоза республика бюджедiнде ол кӧстеге 10 миллион салковай кӧрiл парған;

– культура паза спорт, школа, олған сады, имнег туралары, хазна паза орындағы ӱлгӱ органнарының паза кӧп квартиралығ туралар хыринда машина турғысчаң тӧлеглiг орыннарны тӧстирге чарабас;

– машина турғысчаң тӧлеглiг орыннарнаң тикке тузалан поларлар Илбек Ада чааның, кизек чаалазығларның ветераннары паза кинектерi, пенсиядағылар, кӧп палалығ сӧбiрелер, кинектер паза оларны тарт чӧрчеткен машина ээлерi, электромобиль ээлерi (машина батареязы заряд алчатхан тусха) паза машина ол орында 20 минутадаң ӱр нимеске турғызылчатса;

– ниикке чӧрҷең машинанаң чонны паза багажты тартчатхан такси тоғызы хайыға алылар: Ӧӧркi Чӧп кирек законнарны алар, правительство нандырығлығ ӱлгӱ органын турғызар;

– «Сығарыс паза тузаланыс сӧп-сабынаңар» республика законына кирiлген алызығларҷа регион правительствозының сӧп-cап сығарчатхан регион операторының пу адын хыйа алдыртар оңдайы пар, ағаа хоза адын хыйа алдыртхан соонаң ол наа регион операторы табылғанҷа тоғынар; iдӧк муниципальнай пӱдiстернiң полномочиелерi таныхталған: сӧп-сапты чыыр орыннарны тӧстирi, ол орыннарның схемазын таныхтиры паза экология ӱгредиин иртiрерi;

– малларны хайығ чох артысчатхан ӱчӱн хатығластар iкi хати ӧскiрiлген, iдӧк пiрге тузаланҷаң орыннарда пӱдiрiг сӧп-сабын, тизек паза пасха ниме-ноо чыыпчатхан ӱчӱн хатығластар кӧрiлген;

– Хакасияның Ӧӧркi Чӧбiнiң депутаттарына полған на сессия паза комитет-комиссиялар чыылиинда аралас полбазынаңар аның устағҷызына пiр кӱн азынада пiчiкче cағба пирерге кирек;

– Хакасияның Ӧӧркi Чӧбiнiң депутады алты ай изере сессия тоғызында улуғлас сылтаа чох араласпаза, аның полномочиелерi тохтадыл турар;

– ибдегi мал-хус ээлерi оларға бирка орнына маркировка турғызарға киректер.

«Правительство чазы»

Хакасияның финанстар министрі Игорь Тугужеков депутаттарға республика правительствозының Хакасияның консолидированнай бюджедін толдырарынҷа тоғызынаңар искірген. Аның таниинаң, республика бюджедiнiң парызының ӧӧн чардығын ам даа промышленность предприятиелерiнiң тӧлеглерi тӧстепче, ол санда пiрiгicтернiң парысха налогы. Ағаа хоза, ӧӧн ӱлӱс алюминий паза хара тас предприятиелерiне килiсче. 2022 чылда тилекей чырғалында оларға паа пiлдiрте ӧзе халған сылтаанда, республиканың консолидированнай бюджедiне парыс чахсы кiрген. Ирткен дее, пу даа чылларның сидiксiнiзi – таарлағ вагоннары чидiспинчеткенi. Салтарында, сығарған ниме-ноозын сат полбин, предприятиелер чахсы парыстан полбин халчалар, бюджетке ол синӧк налог кiрче.

Хакасия правительствозы пу сурығны пӧгерiнҷе федеральнай ӱлгӱ органнарынаң паза «РЖД» ОАО-наң улуғ тоғыс апарча. Кӧзiдiмге, 2022 чылда хара тас кӧcтеенең республика бюджедiнзер кiрген парыс, 2021 чылнаң тиңнестiрзе, 4,7 миллиард салковайға хозыл парған. 2023 чылның пастағы кварталында налогтар уйан кiрген, аннаңар ӱзiнҷi квартал соонаң республика бюджедiнiң парыстары хайдағ полары сала iле кӧрiнер тiп таныхтаан Игорь Афанасьевич.

Хакасия правительствозы пасха даа кӧстеглерҷе тоғысты айнытча: кiчiг паза ортын пос киреене хабазығлар алғыдылчатхан сылтаанда оларның саны хозылча, санға алылбаан тибiредiлбинчеткен ис-пай саны хызырылча, ол тоғыс муниципальнай пӱдicтернең хада-пiрге апарылча.

Тайир Ачитаев республиканың хазна ӧдiзi пӱӱнгi кӱнде хайдағ синдезiн сурған. Игорь Тугужековтың нандыриинаң, аның синi 2023 чылның кӱрген айындағызынаң алыспаан: 23 миллиард 582 миллион азыра салковай. Владимир Штыгашев федеральнай бюджеттең нацпроекттернi паза хазна программаларын чуртасха кирерге кӧрiлген ахча тузында ба, чох па позыдылчатханынаңар сурған. Прай ахча тузында кiрчеттiр. Ағаа хоза, республика бюджедiнең хосчаң ахчаны Хакасияның финанстар министерствозы iдӧк тузында позытчаттыр.

Хакасияның Ӧӧркi Чӧбiнiң бюджетче паза налог политиказынҷа комитедiнiң кнезi Олег Иванов пу сурығҷа парламент чарадиинаң таныстырған. Анда республика правительствозына Хакасияның консолидированнай бюджедін толдырарынҷа тоғызын узарадарға чӧп пирiлче. Орындағы пос устаныстарға бюджеттерiн толдырарынҷа алынҷа чӧптер республиканың муниципальнай пӱдiстерiне пирiлгенӧк. Депутаттар, искiрiгнi санға алып, ол чарадығны алыбысханнар.

Cессия тоғызын чаап, Владимир Николаевич депутаттар наа хығыртығ табылғанҷа тоғынарына хайығ айландырған паза теестегі нимес тее сессия иртірерге сылтағ табыларға айабазынаңар сизіндірген.

– Аарлығ арғыстар, мин сiрерге прайзына тоғыс ӱчӱн алғызым читiрчем. Санапчам, Ӧӧркi Чӧп позының кӧрiлген тоғызын толдыр салған. Тоғысты гимннер толдырылғанынаң тоос саларға чӧп кiрген. Че тоғызыбысты пiс ӱртӱн айының 15-ҷi кӱнi соонаң тоос саларбыс. Iдӧк iкi чыл мының алнында пiске орғах айының 4-ҷi кӱнiнде сессияа чыылызарға килiскенiнеңер ундутпаңар. Ам даа оой нимес тус, аннаңар пос салынминчабыс, наа хығыртығ табылғанҷа тоғызыбыс узарадарға тимде поларға кирекпiс, – теен Владимир Николаевич.

Анаң Хакасияның Ӧӧркі Чӧбінің читінҷi хығыртииның депутаттары пайрамнығ паза тоғыстары тоозылчатханын таныхтапчатхан сессияны сағыста артызар пӧгіннең пірге сомға суурынғаннар.

Сомнар Дмитрий Сунчугашевти