Пайрам. Асхыс аймаанда, Сағай чазызында, Малҷылар кӱнi таныхталған. Пӱӱл ол читiнҷi хати ирткен

Ӱлӱкӱнде Асхыс аймаа пазы Абрек Челтыгмашев, Хакасияның Ӧӧркi Чӧп депутады Роман Челтыгмашев, аал хонии министрiнiң пастағы орынҷызы Александр Башков араласханнар. Пайрам азылғанда, улуғ аалҷыларны айраннаң паза талғаннаң сыйлааннар.

Хайди таныхталған мероприятиеде, соох хысхы соонаң маллар чазыларда оттапчатсалар, хакастар Тун пайрамны, пастағы сӱт паза айран ӱлӱкӱнiн, таныхтаҷаңнар. Ол ас-тамахнаң чоныбыстың кӧп кибiрi палғалыстығ. Малҷылар кӱнiн кiчiг Тун пайрам адирға чарир. Чыылысхан кiзiлернi алғыстирға Асхыс аймаа пазы Абрек Челтыгмашев сценаа сыххан:

– Пӱӱн пiс чахсы ӱлӱкӱннi таныхтапчабыс. Пiстiң аал хонии устанызы аны чыл сай иртiрче. Мында пiс малҷыларны чеестепчебiс. Пу хысхы пiстiң аймаабысха уғаа сидiк полды. Мал азии асхынах тимнелген сылтаанда фермерлерге паза олаңай чуртағҷыларға, мал саны хызырылбазын тiп, кӧп кӱс саларға килiскен. Пӱӱл чир-чайаан кӧп от тимнирге оңдай пирче. Асхыс аймаа чуртағҷыларына мал азиин чахсы тимнеп аларға чарир. Аны хоостыра чахсы тоғыныбызар­ға киректелче. Малҷылар тоғызы уғаа аар. Сiрерге кiзiлернi чаллап аларға уғаа сидiк, аннаңар сӧбiренең не iстенчезер, удур-тӧдiр полызысчазар. Пу пайрамда сiрер тынанып алыңар. Таныхтирға сағынчам, республика пазы чарадығда хол салыбысхан, аны хоостыра Асхыс аймааның пис аалы «Кiчiг паза ыраххы аалларны хайраллиры паза тилiдерi» программаа кiр парған. Аны хоостыра iнектер, аттар паза хойлар тутчатханнарға ахча тӧлелер.

Александр Башков, Абрек Челтыгмашевке алғызын читiрiп, пу пайрам Асхыс аймаанда ла иртiрiлче тiп таныхтаан. Прай муниципалитеттерге аны иртiрерге чӧп пирген.

Асхыс аймааның аал хонии устанызының пастығы Александр Зауернiң сӧстерiнең, чыл сидiк полған, малҷылар хониин хызырбас ӱчӱн кӧп кӱс салылған. Пӱӱнгi кӱнде иттең ниме-ноо сығарчатхан предприятиелер фермерлердең ит садызып пастабысханнар.

Чоох тутхан соонаң Александр Башков Хакасияның аал хонии министерствозының алғыстас пiчiктерiн идiнҷек Иван Миндибековха, кресен-фермер хоныхтар пастары Евгений Мамышевке паза Дмитрий Саражаковха, «Хакасский» селекция кiнiнiң хой хадарчызы Игорь Коровкинге читiрген.

Iдӧк аал хонии тоғынҷыларын Роман Челтыгмашев алғыстаан.

– Пiс пу ӱлӱкӱннi пу туста таныхтапчатханыбыс орта. Кӧрiңер, хайдағ ноған паза сӱзӱннiг от ӧсче. Андағ от, чайғы пасталчатса ла, полча. Чоныбыс тиктең нимес пу туста пайрамны иртiрҷеңнер, – таныхтаан Роман Абрекович. – Мағаа Англияда аал хонии ярмарказында аралазар оңдай полған. Ӱлӱкӱн тӧрт кӱн иртче, анда аймах марығлар полча. Хой хырыхчатханнар аразында марығ iдӧк иртче. Пiреезi тоғызын 30 секундаа ла толдырыбысча. Малҷылар аттарын паза хойларын кӧзiдiге поғдархаснаң сығарчалар. Аттар пiрее iкiҷе тонна пасчалар. Пiстiң пайрамыбыс iдӧк тилiзiн, пеер пасха аймахтардаң аалҷылар кил турзыннар. Хой хырыхчатханнарның устары ӧссiн.

Паза пайрамда Асхыс аймаа устағ-пастааның алғыстас пiчiктерi читiрiлген. Малҷылар кӱнi азыл парғанда, хойлар хырыхчатханнар марии пасталған. Пӱӱл араласчылар ӱc номинацияҷа устарынаң сынасханнар. Араласчылар хыптынаң паза машинканаң хырыхханнар. Хайди таныхтаан Александр Зауер, марығда тӧллiг хучалар полғаннар, оларны хырығарына кӧп кӱс киректелген. Марығның ӧӧн чарғыҷызы аймахтағы аал хонии устанызының маллар ӧскiрерiнҷе пӧлiк специализi Артём Субраков полған. Аның сӧстерiнең, араласчылар саны чыл сай алысча, аннаңар хой хырыхчатханнарның устары ӧсчеткенiн паалирға сидiк. Пӱӱл марыға 17 кiзi сыххан. Чарғыҷылар араласчыларның табырах паза чахсы хырыхчатханнарын кӧргеннер. Iдӧк хойларны палығлатпасха киректелген, холларнаң иптiг тудынчатханы сыныхталған.

Ис пилтiрi аал чуртағҷызы Ольга Куклина пу марығда iкiнҷiзiн араласхан. Хойларны ол, хоных хон салғанда ла, хырығып пастаан. Алындағы чылда сыйыхтығ орынға сых полбаан. Пӱӱл хойны 11 минута 46 секундаа хырығыбысхан.

Анжела Ларионовна хада хонғаны Константин Кирилловичнең кресен-фермер хониинаң 20 артиинаң чыл айғас парирлар. Чочиевтер iнектер паза хойлар ӧскiрчелер. Iдӧк КФХ пазы мал азиина тамах одыртча. Хоныхты олар грант ахчазына тӧстееннер.

– Пӱӱл от уйан сыххан сылтаанда пiс кӱскӱзiн маллар санын хызырыбысхабыс. Хойларны «Хакасская баранина» комбинат алча. Тӱктi садызарға идiнҷектер аалларҷа чӧрчелер. Хоныхты тударға палаларыбыс полысчалар, – чоохтаан Анжела Ларионовна.

Пайрам программазына наа арға-мӧрiй кирiлген – «Атты кӧл сал». Хайди таныхтапча Александр Зауер, амғы туста пiр дее кiзi хаңаалығ чӧрбинче. Хаңааға ӱгреткен аттар чоғыл даа. Кiзiлер аннаңар ундутпазыннар тiп пу марығ кирiлген.

– Кӧлiлген ат чонда ундудылбазын тiп сағынчабыс. Постарың кӧрчезер, атты кӧлерге пiлчеткен улус парох. Мында ипчiлер араласчатханы ӧрiндiрче. Марыға адын Андрей Николаевич Тюмереков пирген. Ол мының алнында кресен-фермер хониин тутхан, – чарыт пирген Александр Александрович.

Марығ араласчыларына, атты сайап, аны, хаңаа ибiре пастыртып, пазох кӧл саларға киректелген. Пiреезi мындағ арға-мӧрiй иртчеткеннеңер пайрамда ла пiлiп алған. Чоғархы Паза аал чуртағҷызы Валерий Косточаков малҷылар ӱлӱкӱнiнде чыл сай араласча.

– Пос хониин тутчатханда, ат хайди даа поларға кирек. Марыға чабас ат сығарылған, андағларны кӧлерге ниик. Чочыпчатхан атты оглабазар кирерге сидiк. Марығда сидiк ниме чох полған. Ӧӧнi – атты кӧлерге пiлерге кирек. Кӧрiңер, пу араласчы оглабаларны тиң нимес хаптыр салды. Аның ӱчӱн хомут аттың мойнын чызар, – чарыт пирген Валерий Ананьевич.

Пайрамда ат чарызы полғанох. Сағай чазызынзар килген кiзiлер тӧрт чарысты кӧрiп алғаннар. Ӱлӱкӱн тоозыл парғанда, сыйыхтарға турысханнарны алғыстааннар. Хойларны хыптынаң хырығарынҷа ипчiлер аразында Алина Асочакова чиңiс тутхан. Андағох оңдайнаң хырығарынҷа иреннер аразында Леонид Чистыгашев прайзын асхан. Машинканаң хырығарында хырғыс ирен Байыт Эргешев чиңiс тутхан. Иң кiчiг араласчы Валентин Торточаков iдӧк сыйыхха турысхан.

Ат чарызында породалығ нимес аттар аразында 1600 метр чолда Хорай ат чиңiс тутхан, чалаң – Анатолий Майнагашев. «Алман-байга» чарыста Красавчик солалығ ат 4500 метрнi прайзынаң чапчаң иртiбiскен, чалаң – Андрей Мамышев. «Атты кӧл сал» марығда ӧӧн сыйыхты, палатканы, Игорь Артищев холға кирген.

Хайди таныхтаан Александр Зауер, Асхыс аймаанда олаңай чуртағҷылар паза кресен-фермер хоныхтары хойларны тиңе тутчалар. Пӱӱнгi кӱнде аймахта 126 муң 372 пас саналча. Чылда хойлар саны 3 – 5 муң пасха хозылча. Iнектер саны 38 муң 610 пасха читче. 10 муң 597 ат – кресен-фермер хоныхтарында паза олаңай чуртағҷыларда. Ол оңдайнаң олаңай чуртағҷылар ӧӧн производительлер полчалар.

– Ирткен чылда от уйан ӧскен сылтаанда пiс хойлар тутчатханнарға ине хойларны хайраллап халарға пӧгiн турғысхабыс. Iзенчем, хойлар, аттар паза iнектер саны аймахта хозыл парған, – чоохтап пирген Александр Александрович Зауер.