ТАХПАХТАР АҒБАНДА ЧАЙЫЛҒАННАР
09.06.2023
Хабарлар

Чиңісчілер паза чарғыҷылар
Айтыс-2023. С.П.Кадышевтің адынаң чон чайаачызы кінінің алнындағы ачыхта республика синіндегі «Айтыс» тахпахчылар марии отыс ікінҷі хати ирт парған
Пістің тахпахчыларыбыстың «Айтыс» марии, кибірге кіріп, республика синінде чыл сай иртче. Пу марығ пасталчатханда, анда пістің саблығ тахпахчыларыбыс Семён Прокопьевич Кадышев, Прасковья Васильевна Итименева, Василий Филиппович Барашков, Евдокия Петровна Тыгдымаева паза даа пасхазы араласханнар. Іди 1960 – 1970 чылларда тахпахтиры хакас чонның ханында полған тиирге чарир. Мин кічігде, піссер аалҷылар килзелер, оларның, стол кистінде одырып, тахпахтазып, марығласчатханнарын матап исчеңмін. Сала ла хырыспин полҷаңнар. Минің дее пабам, піреезінзер ааллап пар килзе, анда тахпахтап, прайзын утхам тіп махтанҷаң.
Тустар иртіп, сын тахпахчылар саны хызырыл ла турча. Айтыстарда кӧбізі ипчі чон на араласхан. Иреннердең хоосчы паза композитор Павел Михайлович Боргояков ла араласчаң полған. Че ол ах чарыхтаң парыбысхан.
Пӱӱл, тізең, айтыста ікі ирен Юрий Челтыгмашев паза Андрей Мамышев араласханнар. Анзы ӧріндірче. Оларны кӧріп, арса, пасха даа чиит ооллар тахпахтап сығарлар. Сағамғы айтыста 7 – 17 частығ олғаннар аразында оолахтар кӧп полған. Аннаңар соонаң олар улуғларнаң хада тахпахтап сығарларына ізенчезің.
Пу чылдағы айтыста тахпахчылар ікі ӧмее чарылғаннар. Пастағызында 7 – 17 частығлар, ікінҷізінде 18 частығлар паза аннаң улуғ частығлар устарынаң сынасханнар.
Ағбанда ирткен айтысха Асхыс, Алтай, Таштып, Орджоникидзе, Шира аймахтарынаң кічіг паза улуғ тахпахчылар чыылысханнар. Пастап кибір хоостыра айтыс иртер кӧк оттығ ачыхты ирбен отнаң аластап арығлааннар. Анаң, тахпахчылар марии иптіг иртсін тіп, От инені азырааннар.
Анаң, чыылған чонның кӧңнің кӧдіріп, «Кӱн чахайағы» сарын паза теелбек ӧмезінің хыстары кӧгліг сарынҷа тозын пурлада плесет сал пиргеннер. Оларның соонда «Чон кӧглері» ӧменің сарынҷылары Ағбан городха толдыра Хакасиядаңар сарын толдырыбысханнар.
Марығны апарчатхан оол Сергей Чебодаев пастап кӧрігҷілерге паза тахпахчыларға чарғыҷыларны адап пирген. Олар – Хакасия науказының саблығ тоғынҷызы, педагогика наукаларының кандидады Мария Арчимаева, айтыста ікі хати иң пӧзік сыйыхтар алған тахпахчы Наталья Бурнакова паза Хакасия культуразының cаблығ тоғынҷызы, хабарҷы, писатель паза драматург Илья Топоев.
Тахпахчыларға сарнирға онар минута пирілген. Ол позының паза кізі тахпағын сарнап, кемни полчатханын ады-солазын толдыразынаң адап турарға кирек полған. Ідӧк чарғыҷылар марығ араласчылары хакас тілінең хайди сарнапчатханнарын, хайдағ кип-азахтығларын паалааннар.
Айтысты кічіг тахпахчылар пастааннар. Алайзар иң пастап сыххан Индіркі Тӧӧ аалдаң килген хобыйлар хызы 13 частығ Аселия Боргоякова. Ол, аймах чирлердең килген аалҷыларға аарлығ изенін читіріп, пір дее туртухпин, ӧтіг ӱнінең тахпахтаан. Аселия саблығ ырҷы пол парарына ізеніc пар. Ол мында чон тахпахтарын паза ууҷазының тахпағын толдырған.
Анаң алайзар соон сӱрістіре Яна Чебодаеванаң Анна Асочакова сыхханнар. Хызыҷахтар Ағбан городтаңнар, ікізі дее чатханнаң чахсы ойнапча, ікізіне дее 14-ер час. Олар сарнирға паза чатханнаң ойнирға ӱгренген одырлар. Че 11 частығ Тимур Арыштаев ам даа туртухча. Ол Шира аймаандағы Азах сӧӧт аалдаң, тӧреен чирінеңер чалтанып сарнаан. Мария Байдошева, Шира аймаандағы Марчалғас аалдаң килген 15 частығ хызыҷах, тахпахчы ууҷазы Мария Зелеева пас пирген тахпахтарны пір дее чалтанмин сарнап пирген.
Кӧрігҷілернің хайиин тартхан Алтай аймаандағы Аршаннар аалдаң килген Артемий Котожеков. Ағаа 15 час. Ол олғаннарның ырлар мариинда тӧреміл араласча. Чон алнынзар туртухпин сыхча. Тахпахтарны ағаа Аршаннар аалдағы тахпахчы Зинаида Киштеева пас пиртір.
Пии аймаандағы Хызыл хара суғ аалдаң килген Денис Тохтобин паза Евгений Сагалаков, ікӧлең алайзар сығып, тахпахтазып, хысхаҷах ойын кӧзіткеннер.
Олғаннардаң прай он ікі пала араласхан. Оларны иссең, палалар тахпах ниме полчатханын паза кӧӧн пілчеттірлер. Мындағ марығларда тӧреміл аралас турзалар, оларның устары ӧзер.
Олғаннарның соонда улуғ частығлар тахпахтап пастааннар. Пӱӱлгі айтыста республикадаң он алты тахпахчы араласхан. Аршаннар аалдаң на ӱс кӱстіг тахпахчы полған: Зинаида Киштеева, Валентина Белоглазова паза Ефросинья Сагалакова. Олар республика синіндегі айтыстарда сыбыра араласчалар. Мының алнында Шира аймаанаң кӧп тахпахчы араласчаң, че пӱӱл андартын пірдеезі килбеді. Ідӧк Тӧӧ чирінең кізі полбаан. Итсе-де, Тӧӧ істінде тӧреен тахпахчылар пу марығда пар полғаннар, че сағам олар пасха чирде чуртапчалар. Махтирға кирек, ыраххы Орджоникидзе аймаанаң Татьяна Канзычакова паза Андрей Мамышев килгеннерін. Итсе-де, Андрей Мамышев позы Тӧӧ чирінең, че сағам ыраххы Хуруннар аалда чуртапча.
Тахпахчыларның кӧбізі алында искен тахпахтарны паза тӧреен чирлерінеңер сарнаан. Кӧзідімге алза, Ефросинья Сагалакова хасты-хазинезінің тахпахтарын искір пирген. Ол таныхтаан: «Мин, пу син часха чуртап, улуғларымның сӧзін ал халғаныма поғдархапчам».
РТС хабарҷызы Юрий Челтыгмашев ӱр ниместең не сығара чатханнаң ойнирға паза тахпахтирға ӱгреніп алған. Прай орта сарнирға кӱстеніп, ол, килістіре сӧстер таппин, кӧмес туртух парыбысчатхан. Ол позының тӧреен Таштып пилтірі аалынаңар тахпахтаан:
Кӧк тасхылдаң инген Таштып суғ
Кӧбӧк чирлерні ибір турғай.
Кічіг аалыҷаам Таштып пилтірі
Кӧбӧк чонға пай чир полғай...
Таштып аймаандағы Пыдырах аалдаң килген Нина Торокова паза Надежда Сагалакова постарының тӧреен чирінің cілиинеңер сарнааннар.
Чонның кӧңнін кӧдірген Пии аймаандағы Хызыл хара суғ аалдаң килген Хыспира Карамчакова, хыс фамилиязы Тюкпиекова. Ол сағамғы туста хомзынмин чуртирға алғапча:
Пір саринаң кӱн сыхса,
Пір саринаң саларох.
Пір ле кӱннең чуртирға
Пір дее піске чарабас...
Арығ сағыстығ полыңар,
Кілебин чуртап турыңар!
Айаным ай-тидір!
Анаң, плесет салып, тахаларынаң тыҷырат турған. Халғанҷызын алайзар сыххан айтыстарда чиңіcтер тутхан Мария Кызласова, Кызлас аалдағы ӱгретчі. Ол ідӧк амыр чуртастаңар тахпахтаан:
Сағызым, сағызым, сағыстарым,
Сайбалбинох ла сағынзын.
Сарын, сарын, сарыннарым,
Сайбалбинох сығып турзын.
Тахпах, тахпах, тахпахтарым,
Тоозылбинох ла тӧрізін...
Анаң айтыстың иң ӧӧні – сӧс пыласханы – полған. Мында тахпахчыларға удур-тӧдір сӧс пылазып тахпахтирға кирек полған. Пірсі сарнабысса, ікінҷізі сах андох ағаа нандырча. Сӧс пылазарға алты кізі пазын салған: Ефросинья Сагалакова, Людмила Ачитаева, Зинаида Киштеева, Галина Торбостаева, Юрий Челтыгмашев паза Алефтина Карамашева. Оларның аразында Юрий ле алында сӧс пыласханында араласпаан. Че андағ даа полза, ол чітіг сӧстіг ипчілерге маң пирбеен. Тартыс илееде парған, ӱр бе, ас па парғанда, чиңіс тутхан Ефросинья Сагалакова.
Чарғыҷылар, матап ӱзӱріп, мындағ салтарлар сығарғаннар. Олғаннарның аразында пастағы орынны Артемий Котожеков алған. Ікінҷі паза ӱзінҷі орыннарда Аселия Боргоякова паза Владислав Ахантьев пол парғаннар.
Улуғларның аразында Гран-прині утып алған Ефросинья Сагалакова, пастағы орында Мария Кызласова, ікінҷізінде Нина Торокова паза ӱзінҷізінде Зинаида Киштеева пол парғаннар.
Хакасияның чон узы Пётр Топоев мындағ марығларда постарын турыстығ кӧзіткен чайаачыларға кӧг тиріглерін сыйлап пирчеткен. Пу айтыста марыға чалтанмин сыххан чиит тахпахчы Юрий Челтыгмашевке аарлығ хомыс сыйлаан.
Сом Мария ЛУКИНАНИ
Автор :
Торбай ПИГЕНОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде