САРЧЫН ИПТІГ ТУРЗЫН
09.06.2023
Хабарлар
Наа сарчын турғызылған соонда Леонид ГОРБАТОВ,
Виталий КЫЗЛАСОВ, Евгений БОРГОЯКОВ, Роман ЧУГУНЕКОВ
Танығлығ кирек. Асхыс аймаандағы Ӱӱ тағ хыринда наа сарчын турғызылған. Хайди пу тоғыс апарылғаннаңар Асхыс аймааның улуғлар чӧбінің кнезі Леонид Горбатов чоохтап пирген
Асхыс аймаа устағ-пастаанзар Ӱӱ тағ хырин иптеп салардаңар кӧп сурыныс кірген. 1990 чылларда Александр Костяков паза Виктор Бутанаев ол орынны таңмалабысханнар, аннаң пеер ол пістің чонға ызых чир полча. Чорыхчылар анда ідӧк тохтапчалар. Мының алнында анда сарчыннар турғанох.
– Сарчын нимені таныхтапча? Полған на чирнің ээзі полча. Сарчыннарны ээлері алысчатхан орыннарда турғысчалар. Ӱӱ тағ Сыр-Уйбат паза Сағай чазылары аразында турча. Чорыхха сыхчатса, ол орында сеектебізерге, чазылар ээлерінең чол азых ползын тіп сурынарға паза сарчынға чаламалар палғабызарға киректелче. – чоохтапча Леонид Васильевич. – Ол орыннаң ырах нимес хазың ӧстір. Чоныбыстың алыбы Хаңза-Пиг хам кізі полтыр. Чон сурынызы хоостыра ол хамнаптыр. Хамнап, хазыңа охчаадаң аттырлар. Хаңза-Пиг тіптір: «Ах сӱзӱн ахса, ах хан пу чирзер килер, хызыл сӱзӱн ахса, хызыл хан». Анаң атханда, ах сӱзӱн ах сыхтыр. Чирібіссер орыстар кірібіскеннер.
Сағамғы кӱнге, уйадыбысха, піс ол орынны кірлеп салғабыс. Полған на чон ызых чирлерін арығ тударға кӱстенче. Че анзы пірееде киліспин парча. Иргі сарчын, он артиинаң чыл тур салып, чызып парған. Тоғыстарны пастир алнында, Асхыс аймаа пазының орынҷызы Роман Чугунеков халыхчыларнаң, аймахтағы депутаттарнаң паза туризмнең айғасчатхан улуснаң чыылығ иртірген. Анда Ӱӱ тағ хыриндағы ызых орынны иптир тоғысты хайди апарары ӱзӱрілген. Прайзы чарасхан, ол орынны хайди даа иптебізерге кирек. Ӱӱ тағ Асхыс аймааның иң танығлығ чирі полча нооза.
– Ол чыылығда мин таныхтаам: Асхыс аймаа Хакасияның ортызында орныхча. Ол сарчын, тізең, кізідең дее чабыс. Андағ полбасха кирек, кӧріндіре ползын. Іди піс аны алты метр пӧзік чайап саларға, сіліглебізерге чаратхабыс. Полған на сарчында айахтары пар, ол толдыра чуртасты таныхтапча. Аннаңар сарчында нинҷе-де айах, алнында чарых кӱн ползын теем, – чооғын узаратхан Леонид Горбатов.
Чыылығда сарчында Асхыста чурттығ чон кірчеткен сӧӧктернің таңмалары ползын тіп чарат салғаннар. Чарлағ пирібіскенде, пірдеезі ағаа ӱндеспеен. Че хайди полза, таңмалар табылған. Сарчын хас-хаҷаннаң чолнаң палғалыстығ пол парған. Аннаңар анда чол азых ползын тіп алғыстас хайди даа поларға кирек.
Тоғысты пастабысханда, Асхыс аймаа устағ-пастаа паза учреждениелер тоғынҷылары Ӱӱ тағның ызых орнын арығлабысханнар. Сарчынға палғалған иргі чаламаларны кибірли ӧртебіскеннер, хайди тидірлер, тигірзер ызыбысханнар.
– Чаламаларны алчатханда, сеектеебіс. Сеектебин, андағ нимее теңерге чарадылбинча. Іди піс сарчынны турғыс салғабыс. Аның сырайы кӱн сығызынзар айландырылых, – таныхтаан Леонид Васильевич. – Сарчынны турғыс салғанда, сӱтнең сеектеем, тағ суғларынаң, чирібістің паза Ӱӱ тағның, Сағай паза Сыр-Уйбат чазылар ээлерінең сарчын иптіг турзын, чоныбыс чахсы, пай чуртазын тіп сурынғам.
Сарчынны чайаан ус Виталий Кызласовтың сӧстерінең, Асхыс аймаа пазы Абрек Челтыгмашев андар хысхызынох айланған. Администрациязар килгенде, Виталий Николаевичке сарчын хайдағ поларға кирек тіп сағыстарынаң ӱлескеннер. Хузух ағазын Асхыс аймаа устағ-пастаа таллап пирген.
– Мағаа сарчынны чайирға чистем Евгений Валерьянович Боргояков полысхан. Аннаң хада чӧптезіп, тоғызыбыс табырах парған. Ағастың чалбаа 50-ҷе сантиметр полған, тӧзінде – 60-ҷа сантиметр. Чирге 1 метр 20 сантиметр киріл парған.
Сарчында Асхыс аймааның гербі, пасха саринда – «Асхыс – Хакасия ортызы» танығ, ӱстӱнде – Солярнай танығ, алтында Асхыс аймаанда чурттығ чон кірчеткен сӧӧктернің таңмалары кирілген. Іскеркі саринда ӱстӱндегі, ортызындағы паза алтындағы чирлер кӧзіділ парғаннар. Хабырғаларында пір саринда «Алныбыс ачых ползын», ікінҷізінде «Сообыс туюх ползын» пазылған. Ідӧк хабырғаларында 12 ай киртілген, олар толдыра чылны таныхтапчалар, кӱннернің аттары кӧзіділ парған.
Сарчында 50 артиинаң сӧӧк таңмазы киртілген. Оларны Виктор Яковлевич Бутанаевтің киндезінең алғабыс. Анда 1600 артиинаң таңма кӧзіділ парған. Пір таңма нинҷе-де сӧӧктің тании полча. Ноға іди пол парған полар? Пістің чон малларын таңмалаҷаң. Хоных хончатхан палаларына пабазы мал сыйлап пирзе, ол таңма пасха сӧбірезер парыбысчатхан полар, – чоохтапча Виталий Николаевич.
Ӱӱ тағдағы ызых орын піди нааҷылал парғанда, аны арығ тудаалар. Сӧп-сап анда чайылбазын.
Сом Сергей ТОКОЯКОВТИ
Автор :
Антон ЧЕРТЫКОВ
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 |
| 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
| 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
| 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
| 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
| 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
