ААЛ КІЧІГ, АҒЫРСЫМНЫҒ СУРЫҒЛАРЫ УЛУҒ
07.06.2023
Хабарлар

Чир-суубыс мында пасталча. Таштып аймаандағы Харой аал «Хакасияның кічіг паза ыраххы аалларын хайраллиры паза тилідері» хазна программазына кірче. Аны хоостыра ирткен чылларда анда кӧп тоғыс иділ парған, че андағ даа полза, аал изелче, туралар, тізең, тасталча...
ДЕПУТАТНАҢ ЧООХТАЗЫҒ
Харой аалның депутады Александр Камаловтың искіриинең, аалда ортымахти 150-ҷе кізі чуртапча, олғаннар паза ортын частығлар илееде. Тынағдағылар парох, че кӧп нимес. Иреннер ӧӧнінде Таштыпсар тоғынарға чӧрчелер. Анда олар «Щит» хадағҷылар организациязынаң сығара аймах объекттер хадарып істенчелер. Хай піреезі Саяногорсктағы асфальт заводында істенче.

– Аалда кӧп палалығ сӧбірелер илееде. Олар тоғынарға кӱстенчелер. Толдыра нимес тее ставкалығ тоғысха хабынчалар, анаң палалар пособиезін итіріп алчалар. Ідӧк пар ортын частығлар, хайзылары, тоғынарға хынмин, ээрініп, іскее тартылчалар. Андағлар санында ӧӧнінде сӧбіре тӧстеелек чуртағҷылар. Мына ӱр ниместе пір иреннің ӱр іскен соонаң пазы айланыбысхан, чох нимелер кӧр сыххан, соонаң позына хол салыныбысхан, – чоохтапча Александр Васильевич.
Ідӧк аалда изел парған, ээн туралар илееде. Хайди чоохтапча депутат, улуғ частығ аға-ууҷалар сын чирзер парғлапчалар, туралары ээн тур халча, палалары тураны иптіг тударға тус таппинчалар, городта чуртапчалар.
Аалның ӧӧн орамазынҷа пастырчабыс. Пір тураның кӧзенектері оодылых, ізіктері чоғыл, ікінҷізінің сиденнері аңдарыл парир, ӱзінҷізінің, тізең, ограда тастында техника чардыхтары, поғыр-похсах анда-мында чайылча.Кӧрерге изі чох. Орындағылар аны сизінминче дее поларлар, кӧнік парған полбастар ба, че ырахтын килгеннерге ол харахха сах андох тасталча.
Хайди піс таныхтаабыс, Харой «Хакасияның кічіг паза ыраххы аалларын хайраллиры паза тилідері» хазна программазына кірче. Аның кураторы Хакасияның пӱдіріг паза чурт-коммунальнай хоных министерствозы полча. Пу программа хоостыра аалда клуб пӱдірілген. Ол улуғ даа полбаза, анда прай пайрамнар иртірілче. Ідӧк орамаларҷа чарытхы тартылған, суғ колонкалары турғызылған, олған площадказы пӱдірілген паза кӧп палалығ сӧбірелерге тура хырын нааҷылирына ахча позыдылған.
– Мының алнында пістің аалда пір ле суғ колонказы полған, аның насозы удаа кӧй парҷаң. Аннаңар чуртағҷылар орамаларда суғ колонкаларын саап пирерге сурынғаннар. Іди аалда читіҷе колонка турғызылған, амды ибзер суғ тартарынаң, ӱӱҷік суғлирынаң сидіксініс чоғыл, – ӧрінізін чазырбинча аал чуртағҷызы.
Пасха аалдағылар чіли, харойдағылар мал тудып чуртапчалар. Пӱӱл малны ибде соғарға чарадылбин сыхханда, аны Асхыссар апарарға килісче. Мал сохчаң цехтың машиназы аалзар удаа кил парча, малларны тіріге апарча. Пір пас апарған ӱчӱн пір муң салковай тӧлирге килісче.
– Аалдағылар мал тутчалар, че кӧп ле нимес. Аны хадарар кізі чоғыл нооза. Аалда тоғыс чохтар пар, че інектер соонҷа чӱгӱр чӧрерге пірдеезі хынминча. Амды аал хыриндағы чирлерні фермерлер арендаа алғлапчалар. Ағаа хоза, Абазадағы пір фермер мында аймах ӧзімнер одырт сыхты. Тӱрче полза, чазыда інектерібіске чӧрер орын халбас, арығ саринда, тізең, суғ чоғыл. Пола-пола чирлер сынап чидіспин сығар, – хомзынча аал депутады Александр Камалов.
Харой аалдаң Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы, Россияның хоосчылар пірігізінің кізізі Георгий Николаевич Сагалаков, Хакасияның cаблығ ӱгретчізі, істеніс ветераны Мария Павловна Чаптыкова сыхханнар.
ФАП, САДЫҒ ТУРАЗЫ... КИРЕК
Ольга Викторовна Косьминова паза Евдокия Степановна Тахтобина – ынағ хонҷыхтар. Пастағызы улуғ частығ ипчее иб аразында хайынарға полысча, ікінҷізі аны хакас тіліне ӱгретче. Хонҷыхтар аал сидіксіністерінеңер чоохтааннар.

– Піcке, улуғ частығларға, пір дее ниме кирек чоғыл. Хазых ла ползын, – чоохтапча Евдокия Степановна. – Мына (хонҷығынзар кӧзітче. – Авт.) чииттерге клуб, школа кирек. Пот ФАП чох прайзыбыс ирееленчебіс. Укол иттірерге, капельницалар турғыстырарға Ибігзер чӧрерге килісче. Онар кӱн чӧріп ирееленчебіс. Анаң, кил, ханыбыс кӧдіріл сыхча. Ибігде наа ФАП пӱдірілче, аны сахтап поларбыс ни? Таштыптағы имнег туразынзар азынада пазынмазабыс, чағын даа пастырбинчабыс. Пазынарға итчетсебіс, аалда пір дее сотовай палғалыс тутпинча. Ідӧк cотовай палғалыс чох матап иреелен парирбыс. Кӧзенек хыринда он хати айланмаанда, сеть таппинчабыс. Ибігде нинҷе-де вышка турча. Анда Теле2 чахсы тутча, піске пір дее вышка турғыс пирген ползалар, хайдағ хандыра поларҷых. Палалар піске сығдырадыбыссалар, тонанып, тасхар чӱгӱргенҷе, трубка аларға маңнанминчабыс! Анаң палалар пістӧк хырысчалар. А пістің пыробыс хайдадыр?!
Аннаң пасха, садығ туразы піске кирек. Пенсия алзабыс, Таштыпсар чӧрерге килісче. Чарбаларны, унны 5-10 килограммнарнаң, хайахты пизер литрнең ал килчебіс. Сосха азыралын аларға кирегӧк. Піреезі аалда кічиҷек тее ларёк аcхан полза, сабын, порошок, спичка, сахар садарҷыхтар. Иң кирек нимелер. Кӧп сурбинчабыс нооза. Харын, Исаков аалзар халас паза оох халазахтар ағыл пирче. Автобус тохтаа хыринда машиназынаңох сығара сатча. А хайдар парарзың за?! Чайғызын анҷох, че хысхызын хайда-хайдар соох, нинҷе часта килерін пілбинчебіс. Автобус тохтаанда соохха тоңанҷа тур салчабыс.
ИҢ УЛУҒ ЧУРТАҒҶЫ
Иван Яковлевич Боргояков 1932 чылда тӧреен. Ол ирткен чылда пайрамнығ 90 чазын таныхтаан. Аалда хай пірее ортын частығ ипчілернің оградаларында, ӱӱҷіктерінде похсахтаң, оттаң кӧп ниме чоғыл, ағаның оградазы, сады, тізең, иптіг, арығ, садтағы хап-хара чирде розалар, тюльпаннар, ағастар ӧсче. Ағаа хоза, анда аймах нымах матырларының омалары турғлапчалар: пӱӱр, баба-яга, гномнар паза даа пасхалары.

– Омалар кӱнге кӧйглеп парчалар. Мин оларны чыл сай часхызын, аймах ӧңнернең сырлап, нааҷылап салчам. Ам пенсия алзам, Таштыпсар чахайахтар аларға парарбын. Пу харалчатхан чирде прай чахайахтар одыртам. Чайғызын сіліг полар. Ипчім, ағырыбызып, сын чирзер парар алнында садты пір дее тастабасха мағаа чахаан. Хайди иптіг тутхам, ідӧк пол турзын, чахайахтар ӧскірерзің теен. Ам тӧрт чыл аның чахиин толдыр парчам. Палалар тоғазарға килчелер, парыбысчалар. Мин пазох ла хара чалғысхан халчам. Ағаа хоза, нимее пу чахайахтарнаң айғазып майыхчазың тіп мағаа перінчелер. Мин оларға тіпчем, іҷеңер чахаан, таласпаңар миннең. Хазах ипчілер дее, минзер кӧріп, «Ой, Ванюшка, как тебе охота садом возиться» тіп чоохтан салчалар. Мин тіпчем, тоғыс чох чуртап полбинчам. Ағырзам даа, садта хасхланчам. Минің паба-іҷем пу аалзар кӧскенде, мағаа пір ле час полған. Мында мин ӧскем, мындох киріп пардым, – чоохтапча Иван Боргояков.
ПОЧТА ТОҒЫЗЫ, «БАЗА»
Харойзар неделяда ікі хати почта килче. Почта тоғынҷызы Ирина Владиславовна Токмашова газеталар, журналлар, пенсия ӱлеп чӧрче. Ол, 0,3 ставкаа тоғынып, 4 муң салковай чал ахчазын алча!
– Пасха тоғыс таап, почтадаң сах андох саназыбызарҷыхпын, че минің іҷем ағырча, аны кӧрерге кирек. Аалда пасха тоғыс чоғыл, аннаңар тӧрт муңның ӱчӱн тоғынчам, тудынчам. Хонҷых ааллардағы почта тоғынҷылары пала пособиезін алар ӱчӱн почтадаң санаспинчалар. Тоғынминчатхан іҷе-пабаларға пособие пирілбинче нооза.
Ідӧк піске Россия Почтазы позының товарларын садыға ағыл пирче: шоколадтар, печеньелер, сабыннар, порошоктар. Оларның паазы сала пӧзік, че аны піс хайди даа садыбызарға кирекпіс. План толдырарға кирек нооза.

Харойда сотовай палғалыс паза интернет чоғыл. Аалдағы оолахтар мының алнында кошара полған орында интернет чахсы тутчатханын сизінгеннер. Амды кошараның ӱстӱнде улуғ нимес одағ идіп алғаннар. Аны олар «база» тіпчелер. Анда матрас, ікі сірее, подушкалар пар. Андар оолахтар кӱннің cай школа соонаң килчелер. Телефон пастыра ойыннар ойнапчалар.
ШКОЛА ТОҒЫЗЫ
Харой аалзар сілкер айының халғанҷы кӱннерінде чӧргебіс. Аалда пасталығ ла школа пар полтыр. Тастынаң кӧрінген, школа даа, сиденнері дее, олған площадказы даа иргіленібістірлер. Улуғ нимес школаның істінде истіг паза арығ полған. Пір кабинетте ӱгретчі урок апарчатхан. Ол пасталығ класстар ӱгретчізі Марина Александровна Чаптыкова полған. Харойдағы пасталығ школада 27 чыл істен парир.
– Мин Харойда тӧреем-ӧскем, пасталығ класстарда мындох ӱгренгем. Пу школада минің іҷем тоғынған. Аның соонаң, ӱгретчі чох полып, мині чӧптебіскеннер. Хакас хазна университедін «Школа алнындағы ӱгредіг» специальностьча тоозыбысхам. Миннең пасха, пасталығ класстарда ікі ӱгретчі, киліп, уроктар иртірче. Луиза Викторовна Тюкпиекова хакас тілі паза литература, окружающий мир предметтерні апарча. Ол неделяда пір хати килче. Александра Владимировна Тоданова олғаннарны англия тіліне ӱгретче. Пасхазын, математика, хоостаҷаң, орыс тілі паза литература уроктарын, мин апарчам. Пістің малокомплектнай школа, прай тоғыс пала ӱгренче. Оларны прайзын мин ӱгретчем. Пасталығ школаны тоозыбыссалар, Ибігдегі ортымах школазар ӱгренерге школа автобузынаң тарт чӧрчелер, – чоохтаан Марина Чаптыкова.

Мин Марина Чаптыковадаң пасталығ школа хайдағ чылда пӱдірілгенінеңер сурғам. Че ол 1965 алай 1967 чылда пӱдірілген тіп нандырған. Хаҷанох пӱдірілген школаны нааҷылап, тыхтағ тоғыстарын ит салчалар. Пірее пис чыл мының алнында тиксі тыхтағ толдырылған, наа пес паза тасхын чӧрҷең орын ит пиртірлер. Хысхызын тың соохтарда школада сӧрӧн полча, че иртіре соохтар полбаза, школа чылып парчаттыр. Хомзынысха, школадағы санузелде поллар, хыйын полып, илеңнепчелер. Аны, нааҷылап, иптеп салған полза, чахсы поларҷых. Полға пазарға даа хорғыстығ пілдірген, ол изел парарынаң чочыныс пар.
– Кічіг палаларға тасхын чӧрҷең пӧлік чылығ чирде иділгені орта полча. Хысхызын соохтарда оларға тасхар чӧр турарға хомай паза ағырыбызарға даа ӱр нимес, – сағызынаң ӱлескен ӱгретчі Марина Чаптыкова. – Ікі чыл мының алнында школада интернет тартылған. Пастағызын ол тудығларнаң тоғынҷаң, амды чахсы тоғынча. Пістің ӱгренҷілерге ізіг чиис пирілче, аны Ибігдегі ортымах школаның столовайында тимнепчелер. Сооп парбас ӱчӱн, ӧнетін ідістерде ағылчалар.
Харой аалда наа клуб пӱдірілген, анда олғаннарға аймах кружоктар иртірілче. Оларны клуб устағҷызы позы иртірчеттір. Клуб хыринда олған площадказы пар. Иркеҷектерге чилеңместер турғызылған, аннаңар олғаннар андар хынып ойнирға чӧрчеттірлер. Харой аал улуғ нимес тее полза, анда кӧп палалығ сӧбірелер пар. Оларда пизер-алтылар пала ӧсче. Ӱгретчі таныхтаан, улуғ сӧбірелер кӱстенҷіктер паза палаларына чахсы хайығ салчалар. Мал-хус тудып, ӱӱҷік тамаан салчалар.
КӦП ПАЛАЛЫҒ СӦБІРЕ
Пасталығ класстар ӱгретчізі Марина Чаптыкова Харой аалда турыстығ паза пасхазына кӧзідім полчатхан ікі кӧп палалығ сӧбірені таныхтаан. Андағ сӧбірелернің пірсі пис палалығ Алёна Валерьевна Султрекова паза Андрей Алексеевич Цаплин ирепчі полча. Оларзар килгенде, сӧбіре пазы тоғыста полған, аннаңар сӧбірезінеңер паза нименең айғасчатханнарынаңар хонғанынаң чоохтазып алғабыс.
– Пістің улуғ сӧбіре. Тун хызыбыс Яна тоғыс класс соонаң Харатастағы техникумзар пасталығ класстар ӱгретчізіне ӱгренерге кіріп алған. Ӱгренізі кӧңніне кірче, піс тее хонғанымнаң хызыбыс ӱгредиин узаратчатханына ӧрінчебіс. Артём Ибігдегі ортымах школада пӱӱл сигіс класс тоозыбысхан. Ол 11 класс соонаң тіс имҷізіне ӱгренерге пӧгінче, ізенчем, школа тоосханҷа сағызы алыс парбас. (Кӱлімзірепче. – Авт.) Дамир Харойдағы пасталығ школада ӱзінҷі классты тоосча. Палалар ӱгреніске тартылчалар паза пілістерін алғыдарға кӱстенчелер. Кічіглері Полина 2020 чылда паза Анна 2021 чылда тӧрееннер. Аалда олған сады чоғыл, аннаңар олар ибде одырчалар. Сағам саңай ус-пас чохтар, оларға прай ниме хынығ паза чапсых пілдірче, аннаңар хайығ чох артызарға чарабас, – чоохтаан Алёна Султрекова.

Хонғаны Андрей Цаплин клубта кочегар полып тоғынча, аннаңар палаларнаң ӧӧнінде Алёна Султрекова айғасча. Улуғ сӧбіре мал-хус тудып айғасча паза ӱӱҷік тамаан салча.
– Палаларнаң ибде одырчатханда, иб аразындағы хайынысты ит саларға кӱстенчем. Че кічіглері мағаа тоғынарға пирбинчелер, аннаңар сидік полча. Аҷалары школадаң килзе, мағаа хабасчалар. Туңмаҷахтарын кӧрерге чахыбысчам алай тасхар хайынарға ызыбысчам. Аҷакалар чахсы полысчылар, олар чох хол чох чіли пілдірче.
Аалда мал-хус тутпин хайди чуртир? Аннаңар прайзы даа пос хониинаң айғасча, тынағдағы аға-ууҷалар ла мал тутпинчалар. Пістің інектер, аттар паза таңахтар пар, ӱӱҷікте яблах, оох-теек чир тамаан одырт салғабыс, чахайахтар одыртхабыс.
Оолларыбысты хонғаным ир кізі тоғызына кӧніктірче. Хызымны ипчілер тоғызына ӱгреткем. Амды кічіглері ӧс парза, оларны даа ӱгредербін. Палалар кічіг класстарда ӱгренчетсе, ибзер пирілген тоғыстарны хада толдырчабыс. Анаң, ӧс парзалар, постары даа ит салчалар, пілдізі чох полза, полысчам, че ӧӧнінде олар постары сыданчалар, – чарытхан А.В.Султрекова.
ЧЫЛЫҒДА ТОҒЫС КӦП
Аал аразынҷа чӧргенде, ӧӧнінде палалар тоғасханнар. Че пір тура хыринда улуғ частығ ирепчі сиденнерін нааҷылапчатхан. Ирина паза Геннадий Косьминовтарнаң танызып алғанда, постарынаңар чоохтап пирерге сурынғам.
– Минің тӧреен-ӧскен чирім – Пиҷе хол аал. Хонғаным Геннадий – Харойдаң. Пу турада піс чииттең сығара чуртап парирбыс, 30 чыл, неке. Ӱс пала, ӧскіріп, чон аразына кир салғабыс. Олар сӧбіреліглер, палалығлар. Пістің прай 11 пархаҷах ӧсче, иркеҷектерібіс ааллап килерін чидікпин сағыпчабыс. Хонғаным тынаға сых парған, мин ам даа сыххалахпын. Аға-ууҷаларға пархаҷахтарын иркеледерінең пасха, ниме ӧрініс ағылча, – чоохтаан Ирина Косьминова.
Хайди чоохтааннар Косьминовтар, чылығлар турыбысса, аал чуртағҷыларының аймах тоғыстар пасталыбысча.
– Чайғызын толдырған тоғыс хысхы тооза кізіні азырапча. Піс ӱӱҷік тамаан чыл сай салчабыс. Улуғлан парғанда інектер тударға сидік пілдірче, оларның соонҷа чӧрерге кирек, аннаңар мал тутпинчабыс. Сосхаҷахтар ӧскірчебіс, ит чох хайди хыстир, – сағыстарынаң ӱлескен Ирина Косьминова.
Сомнар Дмитрий СУНЧУГАШЕВТИ
Автор :
Оксана СУНЧУГАШЕВА, Наталья ТЮКПЕЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде