Хакасияның финанстар министрінің тоғызын толдырчатхан Ирина юшкова, аал хонии министрі Сергей труфанов, республика пазының орынҷызы Сергей комаров

Аал хонии. Пу кӱннерде Хакасияның правительство туразында таарығ тузына тимненіске чарыдылған чыылығ ирткен

Анда Хакасия пазы Валентин Коновалов, республиканың аал хонии министрі Сергей Труфанов, аал хонии предприятиелерінің ус­тағҷылары, кресен-фермер хоныхтарының пастары араласханнар.

Сергей Труфанов республи­каның аал хонии предприятиелері паза фер­малары таарыға хайди тимнен салғанын искірген. Пӱӱл Хакасияда 230,5 муң гектарда аймах ӧзімнер таарылар, ол санда чирнің 41% – тоңас­тығлар, 52,8% – мал азыраҷаң ӧзімнер, 2,3% – яблах паза 0,7% – чир тамаа.

Таарығ чирлерінің 3,2% хайахтығ ӧзімнер таарылча. Ол чирнің 71,6% рапсха килісче.

Пӱӱл тоңастығлар паза бобовайлар 94,6 муң гектарда таарыларлар, хайахтығ ӧзімнер – 7,4 муң гектарда, яблах – 5,3 муң гектарда, чир тамаа – 1,5 муң гектарда, мал азыралы – 23,1 муң гектарда, кӧп чыллығ оттар – 98,6 муң гектарда.

Ирткен чылдағызынаң тиңнестірзе, пӱӱл таарығ чирлерінің улии 7,9 муң гектарға кӧп полар. Тоңастығлар паза бобовайлар таарылар чирлернің улии 6,4 муң гектарға хозыл парар, хайахтығ ӧзімнернің улии – 4,9 муң гектарға, рапстың – 4,4 муң гектарға, чир тамааның – 0,1 муң гектарға, яб­лахтың – 0,1 муң гектарға, мал азыралының – 2,6 муң гектарға, кӧп чыллығ оттарның – 3,6 муң гектарға.

2023 чылда часхы хыра тоғыстарына 11174 тонна минераллығ удобрение киректелче. Аал хонии предприятиелері 7721 тонна удобрение алай киректелчеткен синнің 70% садызып алғаннар. Минераллығ удобрениелер аларына чӧптезіглер ам иділчелер.

Пӱӱнгі кӱнде аал хонии ниме-ноозын сығарчатханнар 8,8 тонна (15%) ӧзімнер арачылаҷаң  имнер садызып алғаннар. Пӱӱл хыраларны арачылирына 58,7 тонна имнер киректелче. Оларны хайраллир орын чохтаңар, хоныхтарның кӧбізі химикаттарны обработка алнында ла садысча.

Аал хонии техниказының 99 азыра проценті часхы хыра тоғыстарына тимде. Аал хонии предприятиелерінде паза кресен-фермер хоныхтарында 1018 трактор,  287 таарлағ машина, 302 салда, 204 культиватор, чирні таарыға тимнеҷең 50 агрегат, 332 сеялка, 48 таарыҷаң комплекс.

2023 чылда хоныхтар 52 трактор, тоңастығларны чығҷаң алты комбайн паза мал азиин пилетеҷең пір комбайн, тоңастығларны хурутчаң ӱс комплекс, таарыҷаң ікі комплекс паза 184 пасха даа аал хонии техниказын, оборудование садызып аларға пӧгінчелер.

Таарыға Хакасияа 4382 тонна дизель топливозы, 725 тонна бензин, 105 тонна хайах киректелче. ГСМ кирексінізі Россияның аал хонии министерствозына искірілген. Хакасияның аал хонии паза ас-тамах министерствозы аал хонии комплексінде ГСМ пар-чоғылын неделя сай хайығда тутча. Пӱӱнгі кӱнге дизель топливозы, бензин паза хайах кирексінізі 83% толдырылған. Хоныхтарның кӧбізі ГСМ-ны АЗС станциязында алча.

Хакасияа таарыға 18 муң тонна ӱрен киректелче. Пӱӱнгі кӱнге хоныхтарда 18,6 муң тонна ӱрен пар, оларның 86% тимде.

Пӱӱл аал хониина кӧні хабазыға («Хазна программаларын чуртасха киреріне» подпрограмманы санға албаза) 1591,8 миллион салковай кӧріл парған, ол санда республика бюджедінең – 570,3 миллион салковай, федеральнай бюджеттең – 1066,4 миллион салковай. Пылтыр пу пӧгінге 1363,3 миллион салковай позыдылған.

Хосхар айының 20-ҷі кӱніне компенсация субсидиязы оңдайынаң 54,4 миллион салковай кӧріл парған, тиліс субсидиязы оңдайынаң – 106 миллион салковай, фермерлерге паза аал хонии кооперацияларына хабазарына – 4,8 миллион салковай, аалларның тиксі тилізі тӧлеглеріне – 604,8 миллион салковай. От айына теере аал хонии комплексіне хабазарына 308,5 миллион салковай тӧлел парар.

Сергей Труфановтың таниинаң, амғы туста аал хониинда ӧӧн сидік­сіністернің пірсі – техниканың иргілен парғаны паза аның чидіспинчеткені. Пылтыр таарыға 2565 трактор киректелген, че амды 1089 трактор пар, 975 таарыҷаң комплекстің паза сеялка­ның орнына – 332 ле.

Гидрометеорологияҷа паза ибіркі чир-чайаанны хайығда тударынҷа хакас кінінің устағҷызы Вагиф Гусейнов сілкер айында хайдағ кӱннер поларынаңар чоохтаан. Кӧрік айы чылығ полғаннаңар, республиканың ӱстӱнзархы паза алтынзархы аймахтарында хар хайылған.Че хосхар айының пастағы паза ікінҷі 10 кӱні соох полып паза хар чаап, чир ирібеен. Хосхар айының 24-ҷі кӱніне чирнің 4 – 12 сантиметрі иріп сыххан. Таштып аймаанда чирнің сығы читкіҷе, че пасха аймахтарда сыхтың сині пӧзік, кӧп чылларның кӧзідиин санға алза.

Сілкер айының ортымах чылии 12 градус полар алай кӧп чыллардағы кӧзідіге чағын. Хар паза наңмыр 37 миллиметр чағар. Сілкер айының пастағы 10 кӱнінде киинің чылии хараа 0⁰... -5⁰, кӱнӧрте +11⁰... +16⁰ по­лар. Ікінҷі 10 кӱнінде киинің чылии ха­раа +3⁰... +8 ⁰, кӱнӧрте +17⁰... +22⁰. Улуғ нимес наңмырлар чаар. Ӱзінҷі 10 кӱнінде киинің чылии хараа +8⁰... +13⁰ полар, кӱнӧрте +17⁰... +22⁰.

Аал хонии министрінің чооғынаң, пӱӱл соох кӱннер турчатханнаңар, таа­рығ тоғыстары 1 – 1,5 неделяа чылды­рыл парарлар.

Россияның аал хонии кінінің Хакасияҷа пӧлиинің устағҷызының орынҷызы Юлия Логинова республикада таарыға ӱреннер хайди тимнел парғаннаңар искірген.

– Часхы таарыға республикаа 18 муң азы­ра тонна ӱрен киректелче. Хакасияның хоныхтарында 19475 тонна ӱрен хайраллалча. Пу син ӱрен кирексіністің сигіс процентіне кӧп. Пылтыр пу тусха республикада 19027 тонна ӱрен полған. Ол санда тӧрт процент арам учурапчатхан паза элитнай ӱреннер, пастағы паза ікінҷі репродукциялығ – 87 процент. Оларның 93 проценті – пістің хазнада сығарылған ӱрен. Прай ӱрен сыныхталған. 16929 тонна ӱрен ГОСТ-ха нандырча. Ӱреннернің 12 проценті таарыға чарабинча. Пылтыр пу тусха ӱреннернің 79 проценті таарыға чарапчатхан. Республиканың ӱреннер сығарчатхан хоныхтарында садыға сыныхтағ иртібіскен паза сертифицированнай  пуғ­дайның, кӧченің, суланың ӱреннері пар.

Хакасияның хоныхтары орындағы предприятиелердең паза фермалардаң пасха, хонҷых регионнардаң (Хызылчар крайынаң, Новосибирск облазынаң) тоңастығларның ӱреннерін садысчалар. Рапстың ӱренін ӧӧнінде Алтай крайынаң алчалар, кукурузаның ӱренін – Краснодар крайынаң паза Кабардино-Балкариядаң. Рес­пуб­ликада сорттарны нааҷылирынҷа тоғыс апарылча. Пӧзік репродукция­лығ ӱреннер (элитнай паза суперэлитнай) алылчалар. Азынада сана­ныстарҷа, андағ 800 тонна азыра ӱрен алыл парған.

Ӱреннерде наа ағырығлар табылчалар, хайзы ӧзімнернің сығызына теелче. Аннаңар оларны хайди даа сыныхтирға кирек. Пӱӱнгі кӱнге лабораторияда 12570 тонна ӱрен сыныхталған. Анзы прай ӱреннің 64 процентіне тиңнелче. 2022 чылда пу тусха піс ӱреннернің 49 ла процентін сыныхтабысхабыс. Амғы туста ӱреннерні сыныхтирын узаратчабыс.

Ідӧк піс, ӧзімнер чахсы ӧссіннер тіп, хурт-хоостаң паза ағырығлардаң арачылаҷаң хайдағ имнернең тузаланарынҷа чӧптер пирчебіс. Фитосанитар киреенеңер чоохтаза, кӱскелердең тоғыр арачыланысха улуғ хайығ салчабыс. Пылтыр 4170 гектарда кӱске кӧп полғаны сығысхан. 2950 гектарда агротехника оңдайынаң кӱскелер чох иділгеннер.

Ирткен чылда хоныхта ікі муң азыра гектарда сарысха тарап пар­ған.

Айас паза ізіг кӱннерде сарысхалар саны ӧсче. Ӱс муң гектар чирде оларны оохтырҷаң имнер чайарға пӧгінде турча.

Чазы хубағаны – ӧзімнерге хорғыс ағылчатхан хурт-хоостың пірсі. Ирткен чылда 37660 гектар чир сыныхталғанда, 8700 гектарда чазы хубағанының харыстаастары тараан. Олар оохтырҷаң имнернең чох иділгеннер, –  теен Юлия Логинова.

Чыылығда араласхан фермерлер паза предприятиелернің устағҷылары таарығ сурығларынҷа сағыс-кӧ­ріс­терінең ӱлескеннер. Амды олар таа­рығ тузы соона чылдырыл парғанына, хоза частьтар паазы ӧсчеткеніне, пылтыр чыып алған тоңастығларны сат полбаанына сағыссырапчалар.  «Це­линнай» ООО-ның ӧӧн директоры Владимир Санниковтың чооғынаң, пӱӱл таарығны ікі неделяа соона чылдырарға килізер. Че андада тоңас­тығлар пызарға маңнанмастар. Олар мал азиина ла чарирлар.

– Хакасияда таарығ тузы тохтағ чох, план хоостыра ирт парар ӱчӱн прай ниме идерге кирек. Пістің пӧгінібіс – тоңастығларны паза чир тамаан чахсы ӧскіріп, чыып алары. Ағаа прай нимебіс пар, – таныхтаан Ха­касия пазы Валентин Коновалов.