«ОЙНА, ХОМЫЗЫМ, ХАРА ПАСТЫҒ ЧОНЫМА!»
20.01.2023
Хабарлар
Пiстiң устарыбыс. Пётр Яковлевич Топоев хакас кӧг тирiглерiн 30 чыл азыра чайапча. Ол ӧӧнiнде хомыстар паза хобырахтар итче, аннаңар аны хакас Страдивари тiп адапчалар
Чон узы Асхыс аймаандағы Ис пилтiрi аалда 1964 чылда 19 августта тӧреен. Ол позының кiчiг чир-суунаңар пiди чоохтапча:
– Хайхастығ, сiлiг чирде тӧрирге ӱлӱс тӱскен мағаа. Чылның хайдағ даа тузында мин пiстiң пай чир-чайаанға ӧкерсiнчем. Тӧреен чирiмнiң полған на пулуңы минiң чӱрееме чағын.
Ол хакас чонның кӧг тирiглерiн чайир тiп хаҷан даа сағынмаан. Армия соонаң Хызылчардағы политехническай институтта ӱгренген, че чуртас оңдайлары хоостыра Ағбанзар айланарға килiскен. Пӱдiрiгде iстенген.
– Мының алнында Ағбандағы Щетинкиннiң орамазындағы «Палалар» садығ туразы ӱр пӱдiрiлчеткен, – чоохтапча Пётр Яковлевич. – Пiс аны читiре пӱдiр сыххабыс. Андада сағын салғам: пу аар тоғыста ӱр тудыларбын ни? Ол туста пiстiң кӱресчiлер Сергей Карамчаков паза Юрий Мамышев сабланҷаңнар. Мин пу саблығ кiзiлерге морсынҷаңмын. Анаң олар чiли саблығ поларға сағыныбысхам. Че хайдағ спорт кӧрiмiн таллап алҷаң? Ол сағызым 1988 чылда тӧреен. 1998 чылда ирткен тусты сағысха кирчеткенiмде, идiм iзии тӱскен. Сағынған сағызым 10 чыл пазынаң тол парған – ағас тоғызында чон узы пол парғам.
Пiрсiнде Пётр Топоев школада хада ӱгренген арғызына тоғас парған. Ол «Кӱн чахайағы» ансамбльның араласчызы полған. Пётр Яковлевичтi андар хада чӧрерге чӧптеп алған. Iди ол 1991 чылда «Кӱн чахайағы» ансамбльзар парған. Анда теелбек салҷаң ӧме паза хор полған. П.Я.Топоев хорзар парған. Аннаң Юрий Егорович Киштеев устапчатхан. Ол туста ансамбльның иргi чатхан на пар полған. Андада П.Я.Топоев хакас чонның кӧг тирiглерiн пастағызын на кӧрген.
– Мин пос алынҷа сағын салғам: «Ноға наа кӧг тирiглерiн сығарарға чарабас? Андағ кирекнең пiреезi айғасча ни?» Iди мин Сергей Трофимович Чарковнаң танызып алғам. Аның Ағбандағы музыка училищезiнде узанҷаң орны пар полған. Мин iдӧк хакас кӧг тирiглерiн идерге тыыныбысхам. Ол тоғыс чӱрееме чараан. Че кӱзiм паза узым чидер ни тiп iкiнҷiлеемӧк. Холда палты-пычах тудып пiлчеткенi асхынах. Кӧг тириинеңер паза аның тархынынаңар пiлерге кирек, аннаңар мин iстезiг тоғызынаң айғас сыххам. Полған на кӱн посха хайдағ-да наа, чапсых ниме азарға хынығ пiлдiрген, – сағысха кирче ус.
Ағбандағы искусство институдында хакас кӧг тирiглерi оркестрi тӧстелчеткенiн пiл салғанда, Пётр Яковлевич тың ӧрiн парған. Отыс чыл аразына хомыс, чатхан, ыых паза хобырах хакас чонның чуртазына кирiл парған! Амғы туста республикабыстың городтардағы паза ааллардағы искусство школаларында хакас кӧг тирiглерi пӧлiктерiнде 140 олған ӱгренче. Оларның Ағбандағы музыка колледжiнде ӱгренiстерiн узаратчаң оңдай пар.
– Хакас кӧг тирiглерiн итчеткен ус полып, олар оркестрде хайди ойнапчатханына тың сағыссырапчам. Мындағ нандырығлығ кирекке аның ӱнi килiсче алай чох па? Арса, пiрее нименi тӱзедерге алай алыстырарға кирек? – чоохтапча П.Я.Топоев.
Чатханны алай хомысты идеріне усха 1-1,5 чыл киректелче. Ағас пос оңдайынҷа хурупча, аны ӧнетiн, кiзi кӱзiнең маңзырадып, хурғадарға чарабас. Материал тимде полза, ус тоғызын пастапча.
– Хайлир, кӧглир тирiг полған на ағастаң идiлбинче, – таныхтапча Пётр Яковлевич. – Килiстiре ағасты таап алар ӱчӱн, пiрееде кӧп тағ азарға, ағын суғлар кизерге килiсче. Че хайди даа тайға ээзiнең чарадығ сурап аларға, ағаа постың пӧгiннерiнеңер чарыт пирерге кирек. Ағасты ирте часхызын узурарға кирек, ол пӱрчӱктенгелекте. Алай орай кӱскӱзiн, хаҷан пӱрлерi тоолап парзалар. Ағас – тiрiг ниме, ағаа улуғласнаң паза паарсаснаң хайза, ол сағаа удур нандырар, анаң кӧг тирии хайди даа ойнап сығар.
Полған на инструмент тыннығ нимее тӧӧй. Кӧг тириин идерге тыыныбыссам, азыранарға даа ундут салчам, ол минi салбиныбысча. Отыс чыл азыра айғас парим. Ол тус аразына пу чуртаста кӧп ниме кӧргем. Пiрееде чоныма тузалығ даа ниме итчем ме тiп сағыныбысчам. Анаң, сағыс тарадарға тiп, палыхтирға парчам. Чир-чайаанда тынанып алзам, наа кӱс алынып алчам, iкiнҷi тынызым азыл парча.
Пiрсiнде Пётр Яковлевич, суғ хазынҷа пастырчатханда, хайхастығ тас таап алған. Анда хомыс хоосталых полған. Ол Ӧӧркi чайааннарның тании! Андада П.Я.Топоев пiлiнген: ол чуртаста хакас кӧг тирiглерiн идерге салылған.
– Хомыстың пӱдiзi учухчатхан хусха тӧӧй. Аның пазы, мойны, кӧксi паза хузурии пар. Наа хомыстың ӱнi чазығ полча. Пола-пола ол тыып парыбысча, анаң тың ойнапча, – чоохтапча ус. – Ағаа хоза, кӧг тирии музейдегi кӧзiдiглерге идiлбинче, ол чонға туза ағыларға кирек. Мин чайаан кӧг тирии сын хайҷының холына пирiлзе, тың ӧрiнчем. Кiзее хомай полза, кӧг тирии кӱс пирче.
Пётр Яковлевич нинҷе кӧг тириин ит салғанын хаҷан даа санабаан полған. Че пiрсiнде санабысхан. Алтын холлығ ус 1991 чылдаң сығара пӱӱнгi кӱнге теере 1500-че кӧг тириин чайап салтыр. Андар ыых, чатхан, хобырах, хомыс, тӱӱр кiрче. Иң кӧбiзi Хакасияда халған. Ол иткен хомыстарнаң Алтай, Тыва, Якутия республикаларның кӧгҷiлерi ойнапчалар. Iдӧк аның хомыстарының ӱннерi Японияда, Турцияда, Финляндияда, Голландияда, Германияда, Испанияда, Америкада истiлче. Анзы улам поғдархастығ!
– Сагалаковтар тайыларым хайҷылар полғаннар паза кӧг тирiглерiн итчеңнер. Мин чӱрееме чарас тоғыс таап алғаныма ӧрiнчем. Полған на iҷе, палазын ӱдесчетсе, чолың азых ползын тiпче. Мин дее иткен хомызымны, ээзiне пирчетсем, «Ойна, хомызым, хара пастығ чоныма! Ӱнiң ӧтiг паза пай ползын!» тiп алғапчам, – ӱлесче чон узы.
Пiр туста Пётр Яковлевич тоғыс хоостыра чайаачы устарнаң пiр тиң чоохтасчаң пiлiзi читпинче тiп сизiн салтыр. Анаң ол Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университедiнiң искусство институдынзар ӱгренерге кiрерге чараттыр. Пис чыл пазынаң, 2003 чылда, диплом алған. Ӱгренчеткен туста аның наа кӧрiс азылған, хынған киреене пасха оңдайнаң хай сыххан.
– Пурунғы тархынны iстескенде, Хакас чирiнде илбек чон чуртаптыр, кибiрлерiбiс пай полтыр. Пасха культура пiссер килгенде, кӧг тирiглерiбiстi хыйа идiбiскеннер. Гитара, балалайка, гармонь паза пасхазы килген. 1950 – 1960 чылларда Хакасияда ӱс ле хомыс халған полған, – чоохтапча ус.
Пётр Топоев Сергей Чарковнаң хада хакас кӧг тирии культуразын кӧдiргеннер. Республикада, «Ӱлгер», «Айланыс» ансамбльлар тӧстелiп, чайаачы ӧмелер кӧптел сыхханнар. Анаң Ағбандағы музыка училищезiнде хакас кӧг тирiглерiне ӱгретчең пӧлiк азыбысханнар. Пӱӱнгi кӱнде олғаннарны музыка паза искусство школаларында хакас кӧг тирiглерiнең ойнирға ӱгретчеткенi уғаа ӧрiнiстiг. Чоныбыс орта чолға сыхханы поғдархастығ.
Пiрсiнде от сабарға париғанда, Пётр Яковлевич хада хомыс алып алған. Чазыда чил хомызының хылларына тееп парып, кӧг cығарыбысхан. Аннаң сығара чон узы полған на наа хомысты танға тутча, iди кӧг тириине тын кирче.
– Сiрерзер пiреезi кӧг тириин чайирға ӱгренерге килзе, ӱгредерзер бе? – сурғам мин.
– Хайди даа ӱгредербiн, че пiрдеезi килбинче, – нандырған чон узы.
Автор :
Татьяна ТЮТЮБЕЕВА
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 |
| 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
| 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
| 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
| 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
