ХООСТАР КӦЗIДИИНIҢ ПАСТАҒҶЫЗЫ
13.01.2023
Хабарлар
Cағысха кирiп. Ирткен чылда газетабыстың пайрамнығ тӧреен кӱнi таныхталған. Ағаа 95 чыл толған. Аннаң тиң частығ Хакасияа саблығ пiрее кiзi пар ни тiп сағыныбысхам. Тiлеенде, тапхам. Пiр ле кiзi полбиндыр
ТIЛЕГ ТОҒЫС
Алнымда Хакасияның iкi томнығ энциклопедиязы чатча. Аны асхлап, ситкiп сыныхтапчам. Мағаа 1927 чылда тӧреен, соонаң тиксi сабланған кiзiнi таап аларға кирек. Итсе, пiрсiн iдӧк тее пiлчем. Ол минiң чир-суғҷым, Таштып чирiндегi Чыланнығ аалда ӧскен, саблығ учёнай-тiлҷi пол парған Венедикт Григорьевич Карпов. Сала даа iкiнҷiлес чох, газетабыстың пайрамын таныхтап, аны хадох махтабызарға чарадыбыстым. Андағ хайыға турыстығ кiзi. Орыс тiллiг iҷе-пабазына пис частығдох «Хызыл аалны» тадырада хығыр пирҷең, тiлбестебiсчең.
Саблығ учёнайның соонаң iдӧк сыбыра махтаға сых турған хоосчыдаңар танығларға орта полғам. Аны даа чахсы пiлҷеңмiн, чайаачы тоғыстарынаңар пазарға килiсчеңӧк. Фёдор Ефимович Пронских Кемеров облазындағы Михайловка аалда 18 мартта 1927 чылда тӧреен полза даа, Хакасияның культуразын паза искусствозын тилiдерiне улуғ хозым иткен кiзi тiп саналча. Нанҷы-арғыстары хоосчыны тың махтаҷаңнар, чиит чайаачы устарға аннаң кӧзiдiм аларға кирек тiҷеңнер.
Че мағаа анзы асхынах пiлдiрген. Хайдағ даа кiзiнiң чуртас чолынаңар кӧп пiлiс аларға харасчазың. Мында маңат хабазығ пиргеннер искусствовед Ирина Кидиекова, хоосчы нанҷылары Владимир Бутанаев, Григорий Серебряков паза даа пасхалары. Фёдор Ефимовичнең дее чоох-чаахнаң одырарға килiсчең. Ол сала ла чыл сай нимес Таштып тайғаларынзар хоостар чайирға чӧрҷең, андағы сiлiг орыннарны тың махтаҷаң, улуғ кӧдiрiлiсте тоғынчатханын чазырбаҷаң. Итсе, позы кӧнi чоохтығ, хазыр хылыхтығ полған. Аннаңар тилем кiзi андар чағын кiр полбаҷаң.
ПАЙ ЧЫЫНДЫ
Хакасиядағы хоосчыларның чайаачы тоғыстарын пiр орында чыырдаңар чоох хаҷанох парчатхан. Ағаа хоза, пiстiң чирзер аалҷылар удаа килҷеңнер. Хакасияда тиксi хазнабыста сабланчатхан комсомол-чииттер пӱдiрiглерi толдыра. Оларны кӧрiп аларға, опытнаң ӱлезерге хырығ озаринаң даа аймах ӧмелер чиде салҷаңнар. Аалҷылар, тiзең, хуруғ холлығ килбинчелер. Сыйыхха хоостар ағылары иң не килiстiре кирек тiп саналҷаң. Аннаңар Ағбанда аймах чайаачы устарның тоғыстары кӧптең кӧп ле чыыл сыхханнар. Пiрее устағҷылар оларны хайдар идерiн, хайди хайраллирын пiлбинiбiскеннер.
Мында оларға полызыға килген хоосчы Фёдор Ефимович Пронских. Ол Ағбанда хоостар галереязын тӧстир сағыснаң городтың устағ-пастаанзар айланған. Ағаа сах андох удур парғаннар, «Космос» кинотеатр хыриндағы улуғ садығ туразының подвалын аның холына пирiбiскеннер. Iди ол Ағбандағы хоостар чыындызының директоры полыбысхан. Чайаачы ус позының тоғызын чапчаң апар сыххан, хоостарны аннаң-мыннаң на чыып сыххан.
– 1980 чылларда Ағбандағы хоостар галереязында 980 чайаачы тоғыс чыыл парғаны таныхталча. Мағаа анда 1992 чылда тоғынарға, оларны санға аларға килiскен. Андада 1300 артиинаң хоос полған, – сағысха кирче МГУ-ның искусствоведение факультедiн тоосхан Марина Кидиекова. – Мағаа Фёдор Ефимович сыбыра полысчаң, хоосчылардаңар хынығ тылаастар чоохтаҷаң.
Амғы туста Ағбандағы хоостар чыындызында 2200 артиинаң чайаачы тоғыс саналча. Оларны пiрее танығлығ кӱннерге орта, килiстiре таллап алып, кӧзiдiге сығарчалар. Иргi хоостарны пӱӱнгi кӱнде кӧрерге дее чапсых поладыр. Аннаңар оларны, аар-пеер таратпин, хайраллап халған Фёдор Пронскихтi махтирға ла килiсче. Ағбанда хоостар галереязын тӧстирдеңер пастағнаң ӱлгӱдегiлерзер сыхпаан полза, ол ис-пайыбыс iстерi чох чiтклеп парыбызарҷыхтар тiп сағыс тӧрiбӧкче.
ХООСЧЫЛАР ШКОЛАЗЫ
Ағбанда хоостар чыындызын азып алған кiзее пазох ла ниме-де читпинiбiстi. Амды Фёдор Пронских чайаачы тоғыснаң айғазарға тартылчатхан палаларзар хайығ айландыр сыхты. Оларны ӱгредерге сағынчатса, тимненiзi читпинче. Iди ол Витебсктегi ӱгретчiлер училищезiнiң хоосчылар пӧлиинзер кiрiбiсче. Аны Фёдор Ефимович 1960 чылда тоосхан, Ағбанда ӱгретчi полыбысхан.
Анаң мындағ сағыс тӧрiпче: позының школазындағы палаларны хоостирға ӱгредiбӧк алар. Че городта олаңай школалар толдыра нооза. Андағы палаларны чи кем кӧнiктiрер сiлiгнi чайирға? Iди олғаннарға хоос школазын азардаңар сағыс тӧреен. Аның кӱcтенгенi сылтаанда Ағбанда олған хоос школазы 1964 чылда азылған. Фёдор Ефимовичтi аның директорына турғыс салғаннар.
Iди аның саңай маң чох тоғыс пасталыбысхан. Олған хоос школазын азарын азыбысханнар, че тоғынҷаң ӧнетiн орын чох полған. Аннаңар хоостирға хынчатхан оолағас-хызыҷағастарны хайдар чыып ал турары пiрее хати сидiк сурығ полып турыбысчаң. Че Илбек Ада чаа араласчызына фронтта хайдағ ла аар чоллар тобырарға килiспеен. Нӧӧc амыр хоных тузында тӧдiр пазынар? Палалар андар улуғ iзенiснең кӧрчелер.
Хайди тидiрлер хыйғаларыбыс, хайдағ даа хомзыныс алай ӧрiнiс хаҷан полза тоозыладыр. Мында даа кирек андағ оңдайнаң парыбысхан. Пола-пола килгенде, Ағбанда олған хоос школазы тиксi махтаға сығып пастаан, аның ӱгренҷiлерi, аймах марығларда аралазып, ибзер сыйыхтығ айлан сыхханнар. Оларға алынҷа тура пирiлген.
Iди ол позының алнында турчатхан iкiнҷi улуғ пӧгiннi маңнаныстығ толдыр салған. Ағаа кӧӧгiп, Хакасияда пасха даа олған хоос школалары азыл сыхханнар. Мында иң пастап Саяногорск, Харатас городтарны адирға чарир. Ағбанда ла андағ нинҷе-де школа тоғынып пастаан.
КӦЗIДIГ ЗАЛЫ
Че ай-тыс пiлбес хылыхтығ чайаачы ус пазох ла позына истiг орын таппиныбысты. Ағаа ниме-де читпинче. Андағ даа полза, хоостарын кӧзiдiглерге сығарча, сыйыхтарнаң таныхталча. Анзына пiреезi матап ӧрiнерҷiк, хоостирын на хоостап турарҷых, кӧзiдiглерде аралазарҷых.
Пiрсiнде аны банксар хығыртыбысханнар. Хахап таа парған, ниме пол парғанын пiл полбинча. Че хығырчатхан чирзер парарға чарадыбысты. Андар килiп, ундар даа таңнап парған. Пастағы хадылдаң cығара ӱзiнҷi хадылына читiре стенеде хоостар iлiл партыр. Оларны танып салған. Хоосчы аны ӱзiнҷi хадылында сағыпчатхан полтыр. Григорий Серебряков аның чахсы нанҷызы. Аннаң хости иптiг кӧрiмнiг чиит ипчi турча.
– Наталья Алексеевна Шулбаева, пу банктың директоры, – танысча Фёдор Ефимовичнең ол ипчi.
Уламох таңнастығ пiлдiр парды. Чайаачы тоғысха саңай сабыл парыбысхан кiзi Ағбандағы банктарға хайығ даа айландырбаҷаң. Кӧрдек оларны, хоостар кӧзiдиин иртiрерге сыданчатхан полтырлар. Алай аның нанҷызы ла мында кӧзiдiг иртiрче бе? Андағ даа ниме пол парарға айабас.
– Пу банкты саблығ пӱдiрiгҷi Василий Астанаев тӧстеп алған, ээзi полча. Ол чайаачы устарға полыс турарға чаратхан, – нандырча аның суриина Наталья Алексеевна.
Сах андох Ағбанда хоостар кӧзiдиин иртiр турҷаң пiрее ӧнетiн тура полған полза, чарирҷiк тiп чоохтаза халғаннар. Банк устағҷызы даа андағ тузалығ пастағдаң тоғыр нимес, оңдай табылза, полыс турар кӧңнiн искiрген. Хоостарының теестегi кӧзiдиин банкта иртiрчеткен Григорий Серебряков таа чоохтазыға хозылыбысхан, позының ӱгренҷiлерi аразында улуғ пастыхтарнаң таныс кiзi пар теен, аны тибiрет кӧрербiн тiп iзендiр салған.
Iди ағылахти пасталған чоохтазығ кӧместең-кӧместең кiзiлернi ара тартып пастаан. Ағбан городтың пазына табылған Николай Булакин чайаачы устарға полысханы кӧп туза ағылған. Пастап ол городтағы олған хоос школазына алынҷа тура пирiбiскен, аның соонда «Чылтыс» кӧзiдiг залын азарында ӧткiн араласхан. Прай пу киректердең хыйа турбаан Фёдор Пронских. Наа кӧзiдiг залынаң аны сыхпинча даа тiҷеңнер.
Аннаңар Ағбандағы «Чылтысты» азарында ӧткiн араласхан паза улуғ хозым иткен ӱчӱн, кӧзiдiг залына Фёдор Ефимович Пронскихтiң ады пирiлген. Андағ хайыға ол турыстығ кiзi. Городтағы хоосчыларның чуртазын чахсыландырарына, кӧзiдiглер удаа иртiр турарына улуғ хозым иткен.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 |
| 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
| 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
| 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
| 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
| 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
