КӰЧӰННЕР ПАЗА ХОРҒЫСТЫҒЛАР
11.01.2023
Хабарлар

Пурунғынаң тоғазығ. Хакасиядағы Л.Р.Кызласовтың адынаң национальнай чир-суғ ӱгренҷең музейде чапсых кӧзідіг тоғынча. Анда миллионнап чыллар мының алнында чуртаан аң-хустарны кӧріп аларға чарир
Кізі чӱрее сіртли тӱсче. Хайда-да ырахта чабал табыс тарапча. Аннаңар даа кічіг частығ кӧрігҷілер, чочып парып, ағазының алай ууҷазының холына чапсынчалар. Паарсах чӱректіг улуғлары сах андох тохтабысчалар, пархаҷахтарына айапчалар.
– Син тың хорыхпа. Мин хадабын нооза, – сах андох оңнығ ла махачыланминча оолағас, ағазын аннаң андар пурунғы аң-хустарзар чағын чидінчедіп.
Пастағызын ыраххы Аргентинада 2-3 миллион чыл мының алнында чуртаан черепаха орта полча. Аның узуны – 4 метр, пӧзии – 1,5 метр. Андар кӧрчетсе, амох ла азахтарын хыймырадып, пiрее чирзер маңзырабин чыл сыххадаға тӧӧй пілдірче. Бр-р, чочыныстығ.
Кӧмес аар арах парза, пазын аар-пеер хыймыратчатхан иптiгес носорог орта полча. Аның узуны – 3,5 метр, пӧзии – 2,2 метр. Тумзииның алтындағы азый тізінің узуны 1 метр артиинаң осхас. Ол ағаа ыырҷыларынаң арачыланарға полысча. 2 тонна азыра пасчатхан аң орта пол парза, кем дее ӧрінмес, тис сығар.
Носорогтаңар пазылған пічікті хығырчатса, анда чапсых танығларға орта поларға чарир. Чир ӱстӱнҷе алғым тараан мындағ кӱчӱн не аңнар пістің дее Сибирьде миллионнап чыллар мының алнында нызырас чӧрҷең полтырлар. Хынығ даа пілдірче.
Кізі хорғыстығ мамонттар даа пістің чирде чуртирға хынҷаңнар. Оларның килкім не сӧӧктерін хайда ла полза таапчалар. Кӧзідімге алза, Алтай аймаандағы Хызыл чазы аалның чуртағҷызы, ибдегі пезін чағарға той хасчатханда, кӱчӱн не сӧӧктерге орта пол партыр. Чочааны паза чапсааны оңнығ нимес. Оларны, чыып алып, музейзер ағылтыр. Анда тоғынчатхан ученайлар сала даа ікінҷiлес чох мамонттың артхан-халғанын танып алтырлар. Аның пӧзии 2,5 – 3,5 метр, азый тістерінің узуны 4 – 4,5 метр, пасчатхан кӧдірімі 6 тонна артиинаң полҷаң полтыр. Азый тістері 100 – 110 килограмм пасчаңнар.
Мында улуғ нимес хоза танығ идерге чарир. Музейде кӧзідіге сығарылған, пірее хати чабал табыснаң аахтабысчатхан, пастарын алай хузурухтарын хыймырат салчатхан пурунғы аң-хустар сын постарынаң тиң тимнелтірлер. Аннаңар даа оларзар кӧрерге чочыныстығ пілдірібісче. Уламох чуға кӧңніліг кізілерге.
Улуғ хомзынысха, пурунғы туста 60 – 65 чыл чуртаҷаң килкім не мамонт амды сым на турча. Ол пастап пазын аар-пеер хыймыратчаң полтыр. Андағ туста улуғлар палаларын азый тiстерге одыртыбысчаң, сомға суурҷаң осхастар. Пірее пала аар даа пол парадыр. Аннаңар, музей тоғынҷыларының хомзынызына, мамонттың пазын 3 хати «тыхтирға» килістір. Амды саңайға оодыл партыр. Ачырғаcтығ.
Мамонттың хыринда амғы ибдегі хастарның пурунғызы сым на турча. Аны даа оот салған осхастар. Азахтаң пазына читіре пӧзии 2 метр саналча. Ирткен чылларда учухпаҷаң полтыр. Ачын аңнарға туттырбас ӱчӱн, уғаа табырах чӱгӱрерге килісчең тіп пазылча.
Мында пасха даа пурунғы аң-хустар пар. Оларны кӧрерге, аахтасчатханнарын истерге хынығ паза тузалығ. Уламох кічіг частығ палаларға. Пастап хорыхсалар даа, соонаң сыйбастырарға тимделер.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде