СИДІКСІНІСТЕР СООНДА ХАЛЗЫН, НАА ЧЫЛ АМЫР ЧУРТАС АҒЫЛЗЫН
30.12.2022
Хабарлар

Чыл салтарлары. Культура ис-пайы чылы, Археология чылы, нацпроекттер, орындағы табығлар, ӧнетін чаа операциязы паза чардыхти мобилизация - хайдағ полған Хакасия 2022 чыл?
Анымҷохтасчатхан 2022 чыл хазнабыс чуртағҷыларына улуғ алызығлар ағылған. Россия НАТО-ға тоғырланызын тыыдыбысхан – Украинада ӧнетін чаа операциязын пастаан. Че прай изере...
Чыл амыр пасталған, че февральда Россия президенті Владимир Путин Украинада ӧнетін чаа операциязын пастабызарға чарадығ алған. Ӧнетін операция Украина чирін неонацизмнең арачылир, Донбасс чуртағҷылары ӱчӱн турызар кӧстегнең иртірілче. Пасха улуғ кӧстег – хазнабысха НАТО саринаң хорғыстарны чох идері. Украина Россия хырығлары хыринда ядернай ракеталар турғызарға паза Крымны кӱснең айландырарға пӧгінчеткенінеңер чарлаан нооза.
Пу операция хоостыра США паза кидеркі хазналар пірігізі Россиядаң тоғыр хоза экономика хатығластарын киргеннер, Украинаа чаа тиріглерін пир сыхханнар. Пілдістіг, оларға кӱстіг Россия пір дее кирек чоғыл, олар пістің хазнаны ыра-чара тартыбызарға кӱстенчелер. Аннаңар пу чаа операциязы пасталғанының ӧӧн сылтаа – НАТО Россия хырығларына чағыннаң чағын кіргенінде.
Ниме, тізең, чон? Ӧнетін операция хазна чуртағҷылары аразында таластар сығарған, мында Россиядаң тоғыр, ӧӧнінде Интернет пастыра, «искірігліг чаа» апарылғаны пос салтарларын пирче тиирге чарир. Пу кирек хоостыра ікі аймах-пасха кӧріс – кем-де чарасча, кем-де чараспинча. Орта алай саба полған ол чарадығ? Амды ол ӧӧні нимес, амды ӧӧні – пірге полары, пістің хазна устағҷызына, пістің армияа, пістің чааҷыларға хабазары.
Чобалдырча чуртастар ӱзілчеткені... Хакасия пу операцияда амғы тусха 40 артиинаң оолғын чідір салды, оларның ас нимес чардығы – хакас оол-иреннер. Ідӧк тее кӧп нимес саннығ чоныбысха ол улуғ чідіріг.
Пістің хакас чааҷылар Илбек Ада чаада чааласхан ағаларынаң халбинчатханын киречілепчелер. Махачы паза матыр чааласчалар, чуртастарын пирчелер. Кӧзідімге, Россия Матыры атха турысхан Аймир Миягашев – чааҷы арғыстарын ал халар ӱчӱн ыырҷы тастаан гранатаа чадыбысхан. Сын матыр оол!
Че, хайди даа полза, чуртас аннаң андар парча. Чыл пасталғаннаң сығара республика ковиднең кӱрезерін узаратхан, Хакасия правительствозындағы штаб ідӧк кӱстеніп тоғынған. Пу чуғынҷах ағырығ сылтаанда хазых хайраллирына тиксі хазнада хайығ салыл сыххан нооза. Республика, «Хазых хайраллиры» нацпроектте, хазна программаларында аралазып, имнег амбулаторияларын паза ФАП-тар пӱдірген. Тиксі 2022 чылда Хакасия аалларында 16 объект пӱдірии пасталған – ол санда 5 имнег амбулаториязы, 4 ФАП паза 7 фельдшер пункты. Наа пӱдіріглер чыл тооза даа азыл турғаннар. Оларның аразында иң не танығлығ – радиология корпузы азылғаны. Улуғ пӱдіріг, 2019 чылда пасталып, пӱӱл тимге сыххан. Пӱдіріг соонаң хайзы читпестер ілезіне сығысхан, че олар тӱзеділ парарлар тіп ізенербіс.
Ідӧк Асхыста олған имнег туразының пӱдірии пасталған. Ол 2024 чылның сентябрьына тимге сығар тіп кӧрілче. Аның пӱдіриине 300 миллион салковай позыдылар, республика паза федеральнай бюджеттердең. Хубачарда аймахтың имнег туразы хыринда коронавируснаң ағырчатханнарға наа имнег корпузын пӱдіріп пастааннар. 86,5 миллион салковайға турчатхан пӱдіріг 2022 чыл тоозыларына тимде полар тiп кӧрiлче.
Республиканың хазых хайраллаҷаң объекттеріне наа имнег оборудованиезі алылған, ідӧк оларда тиксі тыхтағ тоғыстары апарылған. Сидіксіністерні алза, Хакасияда имҷілер чидіспинче. Пу сурығны пӧгеріне республика ӱлгӱлері имнег тоғынҷыларына хабазығларны тыыт сыхханнар. Кӧзідімге, имҷілерге квартиралар алыл сыххан. 2022 чылда ол кӧстеглерге 100 миллион салковай позыдылған. Таныхтирға кирек, республиканың хазых хайраллаҷаң министерствозы искіриинең, 2023 чылға бюджетте имҷілерге чурт аларына 173 миллион салковай салылған.
Россия синінде 2022 чыл Россия чоннарының культура ис-пайы чылы полып ирткен полза, ағаа хоза Хакасияа ол Археология чылы полған. Ноға археология? Пӱӱл Даниил Готлиб Мессершмидт пістің чирде пастағы наука істезіглерін иртіргеннең пеер 300 чыл толған. Республикада пу ікі танығлығ кирекке чарыдылған аймах-пасха мероприятиелер ирткен.
Культураны алза, Хакасияда нацпроекттер хоостыра пӱдірілген культура объекттері азыл турғаннар. Ідӧк 2022 чылда республика «Культура» нацпроектче ікі аалда наа Культура туразын пӱдіріп пастаан: Алтай аймаандағы Алтай аалда паза Таштып аймаандағы Ибіг аалда.
Пасха танығлығ киректерні алза, Ағбандағы С.П.Кадышевтің адынаң чон чайаачызы кініне пӱӱл 85 чыл толған. Пайрам хоостыра ол «национальнай» статустығ пол парған.
Паза пу чыл культурада наа аарластығ аттар тӧстелгенінең танығлығ полған. Республиканың хазна сыйыхтарынаңар законынзар алызығлар киріліп, «Чон хайҷызы» паза «Ил нымахчызы» аарластығ аттар тӧстелген. Пу аарластығ аттар тӧстелгені национальнай культураа чидіг тиирге чарир. Чоныбыс аразында хайҷылар, нымахчылар чіт парбазына ізеніс пирче.
Экономикада, промышленностьта, аал хониинда, спортта, ӱгредігде паза пасха даа сфераларда кӧп наа чидіг полған. Прайзынаңар пазарға газетада орын чидіспес, улам «Хакас чирі» газета чыл изере оларны чарытхан паза хайзыларынҷа хысха салтарлар иткен.

Тун ПАЙРАМ кӧп чонны чыған
ПАЗА НИМЕНЕҢ ТАНЫҒЛЫҒ ПОЛДЫ АНЫМҶОХТАСЧАТХАН ЧЫЛ? ЧАЙҒЫНЫҢ ПАСТАҒЫ КӰНІНДЕ, 1 ИЮНЬДА, «ХАКАС ЧИРІ» ГАЗЕТАБЫСХА 95 ЧЫЛ ТОЛҒАН. ХАКАС ГАЗЕТАЗЫ МЫНҶА ТУС ПОС ЧОНЫНАҢ ХАДА. ТӦРЕЕН ТІЛНЕҢ СЫХЧАТХАН ГАЗЕТАБЫСТЫҢ ТУЗАЗЫН ПААЛИРҒА ДАА СИДІК. ИҢ ПАСТАП ОЛ ХАКАС ТІЛІ ХАЙРАЛЛАҒҶЫЗЫ ПОЛЧА. ІДӦК ЧОНЫБЫС АНЫ ПАСТЫРА ЧООХ АЛЫСЧА, ПОС САҒЫСТАРЫНАҢ ӰЛЕСЧЕ. ПАЗА ОЛ ХАКАСИЯ ТАРХЫНЫНЫҢ ХАЙРАЛЛАҒҶЫЗЫ – 95 ЧЫЛ АРАЗЫНА ТӦРЕЕН ЧИРІБІCТЕ НИМЕ ПОЛҒАН, ХАЙДИ ЧОНЫБЫС ЧУРТААН, НИМЕДЕҢЕР ОЛ САҒЫНҒАН – АНЫҢ СТРАНИЦАЛАРЫНДА ПРАЙ ПАР.
Че газета хығырығҷылары пар сылтаанда чуртапча, аннаңар полған на хығырығҷаа алғызыбыс читірчебіс. Сірер прайзы пос чиріне, тӧреен тіліне хынчатхан паза тілні хайраллирына сын оңдайнаң хабасчатхан кізілерзер. Улуғ алғыс сірерге!
Ідӧк пӱӱл хайди полза Тун пайрам иртірілген. Республиканың хынған пайрамы ирткен чылда иртерге кирек полған, че ағаа чуғынҷах ағырығ харығ пол парған. Пасха даа ӱлӱкӱннер алғым иртірілбеен. Чон, тізең, ӱлӱкӱннерге сағын партыр, аннаңар пӱӱл Тун пайрамда уғаа кӧп чон полған, хакас ӱлӱкӱн хынығ паза чапсых ирт парған.
4 сентябрьда кибірли Хакас тілі кӱні таныхталған. Ӱлӱкӱнні пайрамниры паза ӱлгӱ саринаң тіл суриина хайығ салары алғып сыхханы ӧріндірче. Тіл парда, чон чуртапча паза чітпинче. Таныхтирға кирек, республикада хакас тілін хайраллир программа хоостыра 1-ғы классха парған олғаннар аразында тіл марии иртірілче. Ол марығның чиңісчілеріне ахчалығ сертификаттар читірілген – 15-ер муң салковайға. Пӱӱл, тізең, Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозы ағаа хоза 5-ҷі класстағы ӱгренҷілер паза хакас нимес чоннар аразында хакас тілі мариин иртірген.
Кӱскӱ орындағы пос устаныс органнарынзар табығлар ирткенінең танығлығ полған. Хакасияда пӱӱл город-аймахтар депутаттарын, хайзы ааллар пастарын, 2 аймахтың паза 2 городтың пазын тапханнар. Пу табығларда таштыптағылар ӧріндірді – олар, пір чӧпке киліп, хакас кізіні, Николай Чебодаевті, таптылар. Хакас аймаанда іди поларға кирек. Аның утханы сағыбаан салтар полған тиирге чарир. Пасхазында таңнастар чох полған – Алтай аймаанда, хайди сахталған, Ирина Войнова утып алған. Саяногорск городтың наа пазы Евгений Молодняков полыбысхан, Абазада Валентина Филимонова город пазына хати табылған.
Хазна президенті Владимир Путин 21 сентябрьда Россияда чардыхти мобилизация иртірердеңер чарадығ алыбысхан. Ол указ хоостыра запастағы чааҷылар чааҷы службазына хығыртылғаннар. Прай регионнар алнында нинҷе чааҷы хығыртардаңар пӧгіннер турғызылған. Хакасия ол пӧгінні пастағыларның санында толдырыбысхан. Ідӧк республика ӱлгӱлері мобилизацияа хығыртылғаннарға, оларның сӧбірелеріне социальнай хабазығлар пирерінҷе чарадығларны чапчаң алыбысханнар.
Чардыхти мобилизация тиксі хазна чуртағҷылары аразында ідӧк аймах сағыс-кӧрістер сығарған. Мобилизацияа тартылбас ӱчӱн, пасха хазналарзар тискеннер дее табылған. Кемнер олар? Хайди оларны адирға?.. Пістің Хакасияда андағлар чох полғанына ізенчем. Улам республиканың хайзы оол-иреннері, оларның ас нимес чардығы – хакастар, чардыхти мобилизация алнындох ӧнетін чаа операциязында аралазарға пос кӧңнінең парғаннар. Хазнабыстың кирексіністерін арачылир, Донбасс чуртағҷыларына амыр чуртас ағылар ӱчӱн.

Хакасия пазы Валентин КОНОВАЛОВ Омскта мобилизацияа хығыртылғаннарнаң хада
Мындағ полған 2022 чыл. Пір саринаң – тилістіг, чидіглерге пай. Пасха саринаң, чир-суғҷыларыбыс ӧнетін чаа операциязында чуртастарын чідірчеткенін алза, – хомзыныстығ паза чобағлығ. Че хаҷан даа ізенерге кирек: прай чахсы полар!
Чағдапчатхан Наа чылнаң сірерні, аарлығ чир-суғҷылар! Прай сидіксініcтер, чобағлар соонда халзын, Наа чыл прайзына часка паза амыр чуртас ағылзын. Пик хазыхтығ паза чахсы чуртастығ полыңар!
Автор :
Альберт ТОЛМАШОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде