ӦӦН КӦСТЕЕ – ХАКАС КУЛЬТУРАЗЫН ТИЛIДЕРI
14.12.2022
Хабарлар
Культура. Пӱӱл В.Г.Чаптыковтың адынаң Хакас филармониязының «Кӱн сузы» ӧмезiне 15 чыл толған. 16 декабрьда аның пайрамнығ концерті иртер
Полған на чонның кибiрлiг теелбектерi пар, олар пiрсi пiрсiне тӧӧй ниместер. Хас-хаҷаннаң кiзi теелбек пастыра позының кӧӧн, ибiркiзiне хайчатханын кӧзiтчең. Хакас чонның кибiрлiг чайаачызының пу сари чахсы iстезiлбеен, аннаңар даа теелбек ӧмезiн тӧстепчеткенде, аны «Кӱн сузы» адаабыс тiп чоохтапча аның устағҷызы, Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы Наталья Апуневич. Тимiрчолҷылар сӧбiрезiнде ӧскен хызыҷах чуртазы чайаачынаң пик палғалыс парар тiп пiр дее сағынмаан. Ол iҷе-пабазының чолын пазарға иткен. Итсе, кічігде телевизорҷа Кремльде теелбек салчатхан чукотка ансамбльын кӧр салып, ӧс парзам, андағох ӧме тӧстим тiп сағыс кiргенӧк, че тус иртерiнең ол ундудыл парған. Школа соонаң Наталья тимiрчолҷаа кiрерге Омсксар билеттер ал салған полған. Че олған тузында чӧрген «Радуга» теелбек ӧмезiнiң устағҷызы, Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы Вера Николаевна Морокованаң чоохтасхан соонаң сағызы саңай алыс парған. Пастап Ағбандағы музыка училищезiнде ӱгренген, анаң Минсктегi культура институдында пiлiстерiн алғытхан. Пiди Наталья Апуневич чайаачы чолын пастаан. Чағдапчатхан пайрамнығ концерт алнында аннаң чоохтазып алғабыс.
– Наталья Викторовна, «Кӱн сузы» тӧстелгеннеңер чоохтап пирiңер.
– «Кӱн сузы» 7 сентябрьда 2007 чылда тӧстелген. Ол туста пу ат ағаа уғаа килiстiре полған. Хакас чонның теелбегiн турғызарында кӧп сурығ сығысхан. Хайдағ-да саринаң Сара Словинаның «Кӱн чахайағы» пiске кӧзiдiм полған. Че СССР тузында, соондағы чылларда чон теелбектерiн турғысчатханнарға тиксi оңдайлар полған, прай национальнай коллективтер, ол санда «Кӱн чахайағы», аннаң тузаланҷаңнар. Ол оңдайлар, тiзең, Европа культуразындағы теелбектер хоостыра пазылғаннар. Аннаңар Совет Союзында пасха-пасха чоннар теелбектерi тың на пасхалалбаҷаңнар.
Ӧменi тӧстепчеткенде, сизiнгебiс – кидеркiдегi теелбек салҷаң оңдайлар пiске тың на килiспинчелер. Пiлдiстiг, хай пiреезi халған, че ӧӧнiн кибiрлерде тiлирге кирек полған. Iди пiс хакас культуразынзар айланғабыс, чахсы хайраллал халған нимее хайығ cалғабыс. Иң пурун ол хакас чонның кип-азаа, амғы тусха аның прай даа кӧрiмнерiнеңер пiлчебiс. Iдӧк сас ӱрерiнеңер искiрiглер пар. Анзы пiске уғаа тузалығ полған. Музейдегi, аалларда ууҷаларда халған кип-азахты кӧрiп, сах ол оңдайнаң тiгiп пастаабыс. Пiстiң хоос устағҷыбыс, хоосчыбыс Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы Марина Шахманова оларны хоостап, тiккен. Стилизованнай костюмнарнаң тузаланминчабыс.
Кибiрлiг кип-азахты кизiбiскенде, теелбек чӧрiзi алыс парған. Европадағы теелбек салҷаң оңдайлар, хакас кип-азаан кизiбiссе, килiстiре нимес пол парчаттыр. Аннаңар теелбектернi, костюмнар кизiп, чайап сыххабыс. Соонаң хакас культуразын, iстезiгҷiлернiң тоғыстарын тирең ӱгрен сыххабыс. Iди кӧместең пiлiстерiбiстi алғыдып одырғабыс.
15 чыл аразына пiлдiстiг полыбысхан: хакас чонның теелбектерi пасха чоннарнинаң пасхалалча. Анзынаңар теелбек турғысчатхан кiзiлер дее, эксперттер дее чоохтапчалар. Кибiрлерге тӧстенiп, пiс пос оңдайын тiлеебiс. Пастағызын уғаа аар пiлдiрген, институтта, теелбек кружоктарында ӱгренген пiлiстердең оортах парарға оой ла полбаан. Мында мағаа Тимур Тюкпеев кӧп полысхан, хакас культуразын, тiлiн тилiдерге сағынчатхан чииттернi, таап, чыған.
Пу тусха тӧрт улуғ программа тимнеп салғабыс, оларны сағамох таа кӧзiдерге тимдебiс. Пiстiң iдӧк олған ойыннары, нымахтары пар. Прай пу тоғызыбысха поғдархапчабыс, аны аарлапчабыс.
– «Кӱн сузы» ӧменiң пастағы араласчылары кемнер полған? Амғы туста нинҷе кiзi саналча?
– «Ӱлгерде» теелбек салчатхан улуғ нимес ӧме полған. Пастағы туста оларнаң тоғынғабыс. Иң чиит араласчылары санында Аима Амзаракова полған, Тимур Тюкпеевнең хада «Час ханатсар» чӧрген полтыр, ол аны хығырып аларға чӧп пирген. Мин, Тимурны хығырып, чииттернiң теелбек ӧмезiн тӧстир сағызымнаңар искiргем. Че ӧмезер кiрерге сағынчатханнар хакас тiлiн пiлерге кирек полғаннар. Соонаң арах «Час ханатcар» чӧрген хызыҷахтар килгеннер: Лариса Саможикова, Татьяна Саражакова паза пасхазы.
Иң пурун «Ӱлгернiң» iкi теелбегiн ӱгренгебiс. Пiр ай пазынаң Кызылда пастағы мариибыста араласхабыс, сыйыхтығ орын ал полбазыбысты чахсы пiлгебiс, че пiске анзы ӧӧнi полбаан. Пасха тӱрк чоннарының ӧмелерiн кӧрiп алғабыс, кӧп кiзiнең танызып алғабыс. Тоғызыбысты хайдағ оңдайнаң апарары пiлдiстiг полыбысхан. Читi ай пазынаң пасха фестивальға парғабыс, андар саңай пасха, наа теелбектер тимнеебiс. Iзенмеебiс тее, че пiске iкiнҷi степеньнiг лауреат ат пиргеннер. Аның алнында «Час ханат» ӧменең хада марығ-фестивальға Болгариязар чӧргебiс, анда пiр ай чуртаабыс. Хай пiрее палаларның iҷелерi хада полған. Оларнаң хада чайаачы номер турғысхабыс, Тимур «Сыбыр чир» теелбектi тимнеен, андада «Кӱн сузынаң» ол чалғызан чарғыҷылар алнына сыххан. Iдӧк iкi чиит iҷенең хада «Хойбалдағы теелбек» тимнебiскеннер. Тимур номерi ӱчӱн пастағы степеньнiг лауреат ат алып алған, кӱстiг теелбегiнең прайзын чапсытхан. Ол ӧмебiстiң пастағы дипломы полған.
Пӱӱнгi кӱнде «Кӱн сузында» 12 хыс, 9 оол саналча. Оолларға орын пар, теелбек салар кӧңнiлiг чииттер пар полза, сағыпчабыс.
– «Ӱлгер» ӧменең хада-пiрге тоғыc апарчатханнаңар чоохтап пирiңер.
– «Ӱлгернең» прай тоғызыбыс хакас культуразын тилiдерiне кӧстеглiг. Пастап артисттер концертке кӧг-сарыннар тимнепчелер, анаң пiс – теелбек. Пiрсiнде ле пасха оңдайнаң полған: «Алтын Кӧӧк» хай-балеттi турғысчатханда. Балетмейстер мындағ ойын сығарарынаңар сағыстар ӱр ал чӧрген, анаң, тус читкенде, тимнирге сағыныбысхан. Аннаңар пурун теелбектер турғызылғаннар, соонаң оларға килiстiре кӧглер табылған.
– Турғысхан ойыннарың морсымнығ поладыр. Костюмнарны хайди тимнепчезер?
– Кип-азахты гранттарда аралазып утхан ахчаа тiктiрчебiс. «Алтын Кӧӧкке», «Чанар Хусха» Россия синiнде ирткен паза орындағы марығларда чиңiс тутхан сылтаанда костюмнар тимнеебiс. Пӧрiктернi Хакасияда тiктiрчебiс, мында уғаа маңат устар пар. Хомзынысха, республикабыста кибiрлiг ӧдiктi тiкчеткен ус чоғыл, аннаңар сидiксiнiстер пар, олар эскизтер хоостыра тiгiлчелер нооза. Пасха регионда тiктiрзе, ӧдiктi андар-мындар ла ызарына ахча кӧп хорап парча. Хакасияда андағ ус табылған полза, уғаа ӧрiнерҷiкпiс.
– Ӧмелерiңзер хакас тiлiн пiлчеткен не чииттернi алчазар ба?
– Чох. Че ӧмезер кiрерге сағынчатханнар хакас тiлiн, культуразын ӱгренерге паза аны тилiдерге тимде поларға киректер. Iдӧк оларның хакас ат поларға кирек. Пiстiң олғаннар ӧмезi пар, позыбысха полысчылар ӧскiрчебiс. «Кӱн сузының» амғы араласчыларының хай пiреезi аннаң килген. Палалар ӱс-пис частығлар, алты-сигiс частығлар, тоғыс частығдаң улуғлар группаларына чарылчалар. Оларны прайзын хакас тiлiнең чоохтазарға ӱгретчебiс, хай пiрее орыс палалар тілні хакас олғаннардаң даа артых пiлчелер. Улуғларнаң Тимур Тюкпеев тоғынча, ортымах группанаң – Евгений Федотов. Ойын оңдайынаң пирiлчеткен нименi олғаннар табырах сағын салчалар. Чииттерге ӱгредiгнi Сибдей Том, Хакасия искусстволарының саблығ деятельi Вячеслав Кученов неделяда алты хати тикке иртiрчелер. Ӱгретчiлер пiсте тоғынчатхан ӱчӱн хазнадаң чал ахчазын албинчалар, студия позы тоғынып алған ахчаа ла чуртапча.Че анзы даа кӧп нимес.
Ӧмезер кiрерге сағынчатханнардаң сурыныс пiчiктерiн ВК-дағы группада алчабыс, анда постаңар чоохтап пирерге кирек. Мин аны хығырып, пастағы урокка хығырчам, ол тикке иртче. Анаң кӧрчебiс – килiсче бе ол пала пiске, кӧңнiне кiрче бе.
– Мыннаң мындар хайдағ пӧгiннер турғысчазар?
– Пӱӱнгi кӱнде ӧме тӧстелчеткенде турғызылған пӧгiннер толдырыл парған тiп санапчам. Пiс хакас тiлiн, теелбегiн, тиксi культуразын тилiдерiне хозым идерге сағынғабыс. Амғы туста «Кӱн сузында» постары теелбек турғыс полар ӱс-тӧрт кiзi пар, оларға iзенерге чарир, пiлчем, олар тоғыстарын матлама ит саларлар. Чайаачы устағҷы пол полар чииттер ӧсчеткенiне ӧрiнчебiс, поғдархапчабыс. Че мыннаң тохтирға сағынминчабыс.
Чағдапчатхан концерт аалҷыларға чапсых поларға кирек. Ӧменiң хакас тiлiн тилiдер сағызын кӧрiгҷiлерге тарадарға кӱстенчебiс. Концерт хакас тiлiнең иртер, тiл пiлбинчеткеннерге орыс тiлiнең тiлбестег полар. Чииттерiбiс постарынаңар, номерлерiнеңер хакас тiлiнең чоохтирлар. Наа технологияларнаң тузаланарбыс. Iзенчебiс, концерт чонның кӧңнiне кiрер.
Автор :
Чоохтасхан Татьяна КЫШТЫМОВА
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 |
| 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
| 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
| 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
| 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
