ТАҢ АЛНЫНДАҒЫ ЧАЛАХАЙ КӦГЛЕР
07.12.2022
Хабарлар
Сағысха киріп. Пістің чонның чайаачы кӧңніліг оолғы, композитор Георгий Челбораковтың пайрамнығ тӧреен кӱні ирт парды. Сала орай даа полза, аның чуртас чолынаңар хай пiрее танығларнаң ӱлес кӧрерге чарадыбыстым
ООЛНЫ ХАСХЫРҒАНЫ
Полтах аалның клуб устағҷызына аны 1965 чылда турғысханнар. Аның алнында Георгий Челбораков хонҷых Ис пилтіріндегі школада музыка ӱгретчізі полып тоғынған. Амды аалдағы оол-хыстар иирдегі кӧгліг ойынға чыылызарын сағып, иргi баянынаң ойнап, алтон аймахти ӱннендірче, чон сарыннарын позы алынҷа хыңнанып одырча.
Клуб устағҷызы кинетін не сиргектенібіскен. Хаңаалығ ат тохтабысханға тӧӧй пілдір парды. Кем не чиде салды ни? Пірее хонҷых аалдағы чииттер килген полза, ӧрчіліг суум-саамнаң сағбаланарҷыхтар. Полтахтағы оол-хыстар ойыннарын уғаа кӧгліг иртірчеткеннеңер ырах тарап парған. Аннаңар хонҷых ааллардағы чииттер пеер матап чыылысчалар, хараа тооза матап кӧглезіп алчалар.
– Піс Индіркі Тӧӧдең чиде салдыбыс. Синi ааллап хығырчабыс. Хонҷых ааллардаң чыылызар пол салғаннар. Баяннаң ойнап пирерзің, – чоохтанча ӱс оолның пiрсі.
– Сірер мині хасхыр парыбызыңар. Пілбин-таппин халарлар, – хатхырыбысты оларның сӧстеріне клуб устағҷызы.
– Iди дее чарир. Хайди чоохтирзың, iди полар, – кӱлімзіреп тее салбин, Индіркі Тӧӧдегі алып-кӱлӱктер баяннаң ойнапчатхан Гоша Челбораковты, азах-холынаң хаап, тасхар сығар чӧрібіскеннер, хаңааға ипти одыртыбысханнар.
Анзы пір дее хайтпинча, хаңаада даа полза, ойнаҷаан на ойнапча. Ӧктем ат сах андох табырах чӱгӱр сыххан. Iкi чалаң оол хада килген полтыр. Соона халбинчалар. Iди олар Индіркі Тӧӧзер чиде салғаннар. Сынап таа чон кӧп чыылтыр. Хонҷых аалдағылар даа килглептірлер. Баяннығ оолны кӧр салып, кӧглiг суулаза тӱскеннер, амды матап кӱдезіп аларбыс тіп ӧрінісчелер. Сах андох ӧткін хылыхтығ абахайлар Георгий Челбораковтың хыринда хайыныс сыхханнар.
– Таң алнына ла читіре ойнирбын. Таңда тоғысха парарға кирек, – тыыда чарлапча Таштып чирінің оолғы.
– Піс тее тоғынчабыс... Ойна, Гоша, ойна!.. Матап плесет салғаныбысха тағларыбыс аар-пеер чайхал турарлар, – оңнығ лаа сууласпинчалар чалахай кӧңнiліг чииттер.
Харын даа, чииттер ойыны кӧк оттығ чирде иртче. Iди полбаан полза, оол-хыстарның тахалары алтынаң кӧдірілген хара тобырах ай чариин саңай тулғабыс турарҷых. Амды, тізең, Георгий Челбораков баяннаң ойнаан сылтаанда чииттер, хараа тооза кӧглезіп, матап плесет салып алғаннар. Саблығ композитор пол парҷаң постаң оол пір дее тохтабин ойнапчатханға тӧӧй пілдірген. Пірее хати алынҷа cурыныстар даа толдырҷаң.
– Чиит туста минi хайдағ ла аалларҷа тарт чӧрбеҷеңнер, хасхыр таа парыбысчаңнар. Нимее хайығ айландырғам – таң алнынзар хайдағ даа сарын уламох сіліг пілдірчеткенге тӧӧй, – сағысха кирҷең Георгий Иванович.
ПАСТАҒЫ ХААЛАҒЛАР
Ис пилтірі аалдағы школада ӱгретчі полчатханда, Полтах аалдағы клуб устағҷызына турғызылғанда, ол тынағ пілбин тоғынған тіп санаҷаңнар тиң частығлар. Ол чылларда чайаачы ус сарыннар кӧп пас салғанын прайзы даа чахсы пілче. Мында Ис пилтірі аалдағы школада ӱгретчі полған Кирилл Георгиевич Кильчичаковтың сӧстерін кӧзідімге ағыларға чарир. «Чиит тее полза, аның хазыр хылиин кӧрерге киліскен. Мин тахпахтарын толдырбаҷаңмын, че сарынға килістіре кибелістер паспаҷаңмын. Ағаа кӧкседіп алған соонаң ол тоғыснаң айғазарға киліскен», – композиторны сағысха кирҷең Ис пилтіріндегі школаның ӱгретчiзі.
Кирек, тізең, піди пол партыр. 1960 – 1980 чылларда хайдағ даа істеніс ӧмелері аразында социализм марии хазыр парҷаң. Пастыхтар ол чӧрімні сыбыра сыныхтағда тутчаңнар. Аннаңар Ис пилтіріндегi ӱгретчілер ӧмезі Асхыссар марыға парарға тимнен сыххан. Кирилл Георгиевичтің чӧбі хоостыра Георгий Ивановичтең пірее наа сарын тимнеп саларға сурыныснаң айланарға чаратханнар. Кем чӧп пирген, ол чоохтазарға кирек тіпчелер хада тоғынчатханнар.
– Пиленге ле одырғлапчазар, постарың ноға паспинчазар тіп хазырлан сыхханда, хыйа пастыра халған. Анаң сағысха тӱзібіскем – ноға сынап кӧрбеҷең? Iди «Чирiм хустары» кибеліс пазылған. Георгий Иванович аны ноталарға табырах киптебіскен, – сағысха кирҷең полған К.Г.Кильчичаков.
Андағох оңдайнаң ол «Часхы пулуттар» кибелісті чоныбыс хынчатхан чахсы сарынға айландыр салған. Итсе, чиит кибелісчі Василий Барашковтың чайаачы тоғызын ол сыбыра хайығда тутчаң. Аның сӧстеріне Георгий Иванович илееде сарын пас салған. Олар прайзы даа чоныбыс хынчатхан ырларға айлан парғаннар. Г.И.Челбораковтың сӧстерінең, «Часхы пулуттар» сарынны пастағызын ырҷы Вера Топоева толдырған, прайзының кӧңнін тибіреде кӧглебіскен.
– Клара, кӧр кӧрдек, мында ниме-де пас салдым тіп, хайдағ-да чаҷын мағаа пирче, – чоохтирға хынҷаң чоныбыс улуғлапчатхан ырҷы Клара Ефимовна Сунчугашева.
Кӧрглепче, сыныхтапча, сах андох чӱреене чағын алча. Тахпахчы Евдокия Тыгдымаеваның cӧстеріне пазылған «Iҷенің часказы» сарын полтыр. Клара Ефимовнанаң Евдокия Петровна уғаа ынағ ӧӧрелер полғаннар. Аннаңар саблығ ырҷы наа сарынны уғаа пӧзік паалаан, кӧңніне чағын алған. «Iҷенің часказы» ырны, тізең, иң пастап чон алнынзар сығып, уғаа чӱрексіністiг толдырған кӧгҷі Павел Конгаров. Iди ӱр ниместiң не аразына ол прайзы хынчатхан сарынға айланған.
– Георгий Иванович пу сарынны, Свердловсктағы консерваторияда ӱгренчеткенде, пас салған, – чоохтаҷаң Клара Сунчугашева.
ПАСТЫХНАҢ ТОҒАСХАНЫ
«Ленин чолы» газетаның редакторы полған Семён Константинович Добров алнында турчатхан чиит чайаачы уссар сыныхти кӧр салча. Саблығ хабарҷыны партия обкомының агитация паза пропаганда пӧлиинің устағҷызына турғыс салғаннар. Ағаа Георгий Челбораковты консерваториязар кірерге чӧптеп аларға кирек. Анзы, тізең, хоосчы поларым килче тіп, ікiнҷiлебісті. Хайди аның кӧрізін алыстырып алҷаң?
– Гоша, позың даа пілчезің, Михаил Бурнаковнаң Андрей Топоев Ленинградтағы хоосчылар академиязын тоосханнар. Синің андағ ӱгредииң чоғыл, оларнаң тиңнес полбассың. Че пас салған сарыннарыңа чоныбыс хынча. Махтапча. Сағаа композиторға ӱгренерге кирек, – амыр ла чоохтанча пастых кізі.
Сынап таа чи, Семён Константиновичнең хайди талазып аларзың. Прай орта чоохтапча. Аның сӧстерінең, хоостиры уғаа тың килчетсе, ол тоғыснаң маң туста даа айғазарға чарир. Олох арада Георгий Иванович чахсы пілче, хакас хоосчыларны Ленинградсар ӱгренерге «Ленин чолының» редакторы ысхан.
– Пілчезер бе, Гоша уғаа хал кізі полған, пірдеезінең чалтанмаҷаң. Михаил Еремеевич Кильчичаковтың паза Семён Константинович Добровтың сӧстерін исчең. Чох, олардаң даа хорыхпаҷаң, че тың улуғлаҷаң, – сағысха кирҷең Клара Сунчугашева.
Чоохтазығ амыр оңдайда даа парчатса, чайаачы ус пастыхтың алнында тӧдір пазынарға сағынминча. Амды ағаа хайдағ-да килістіре сылтағ таап аларға киректелче. Мына аның сырайында ӧрчіліг кӱлімзірес кӧріне тӱсті. Ниме-де сағын таап алған осхас. Турчатхан оңдайы даа алысча.
– Семён Константинович, мин... тігі... экзаменнер тут полбаспын. Сыбыра тоғынғам, прай ниме ундут салтырбын, – чочынчатхан кізі полыбысты чиит чайаачы ус.
– Экзаменнердеңер сағынма даа. Мыннаң сығдырадыбызарбыс, iдӧк тее алып аларлар, – амыратча аны пастых кізi.
Паза таласчаң оңдай чохта, Таштып чиріндегі Харағай паары аалда тӧреен чайаачы кӧңніліг оол аар ла тын салған, Семён Константиновичнең анымҷохтазып, экзаменнерге тимненерге парыбысхан. Ол хаҷан даа пасхазының соона халарға хынмас кізі, прай чииттернең хада сыныхтағ тударға сағыныбысхан. Консерваторияда даа ӱгренчетсе, кізі соона халбас пӧгін турғыс салған. Сағынған сағызын толдырарға харасча.
СЫНЫХТАҒ ИРТКЕНІ
1977 чылда пӧзік ӱгредіг алып, Георгий Иванович Челбораков тӧреен-ӧскен чирінзер айланған. Ағаа андада 40 час полған. Сах андох аның иңніне сағыбаан даа тоғыстар артыл сыхханнар. Сарыннар пазары, Ағбандағы музыка училищезінің студенттері аның ӧӧн хайиинда даа полза, ол хоостирға тус тапчаң, писательлернең паза хабарҷыларнаң хада аймах тоғазығларға удаа чӧрҷең полғаннаңар прайзы даа сағысха кирче. Андағ туста ырҷылар постарының пӧзік устарынаң махтаға сыхчатсалар, композитор оларға баяннаң ойнап пир турҷаң. Пірее хати хормачы чоохтарынаң даа аал хонии тоғынҷыларын ӱтертерге сыдан салҷаң осхас.
Аның чайаачы тоғызы сыбыра пӧзік паалал турҷаң. Iди Георгий Иванович 1994 чылда РСФСР искусствозының саблығ деятельі аарластығ атха турысхан. 1997 чылда, тізең, ағаа Хакасияның чон артизі ат пирілген. Уғаа махтағлығ сыйыхтар. Итсе, чайаачы ус андағ пӧзік аттарға сыбыра турыстыра тоғын турған. Хакас облазының, анаң Хакас Республиканың халых-чарыдығлығ чуртазында сыбыра ӧткін араласчаң. Пicтің чонның сарын-кӧглерін, тахпахтарын грампластинкаларға пазарға Москвазар даа, Ташкентсер дее чӧр турған, ӧӧнiнде баяннаң, кирек полза, чатханнаң даа ырҷыларға ойнап пирҷең.
Чиит чайаачы устарны сарыннарға килістіре кибелістер пазарға кӧӧктірҷең полғаннаңар Алексей Тюкпеев піди сағысха кирче: «Мин андада Ағбандағы пединституттың хакас пӧлиинің студенті полғам. Таныстарым мині композитор Челбораков тiлеп чӧрче тееннерiнде, хахап таа парғам. Андағ саблығ кізее нимее кирек пол пардым тіп cағынчам. Тоғасхабыс, чоохтасхабыс. Ол андада минiң «Часхы тан» кибелізімні сарынға айландыр салған полтыр. Авторнаң чӧптеспин, андағ тоғыс ит салғаны ӱчӱн пыросынчатхан чіли тудынча. Анаң пір чӧпке килген соонаң мині кибелістер кӧп арах пас турарға кӧӧктір сыххан, композиторларны тоғыс чох одыртчазар тіп хормачыланған. Анзына киртінерге дее сидік, че ол чапсых чоохтазығ соонда пірее кибеліс пасчатсам, ол сарынға килістіре полар ба тіп сағын салҷаңмын».
Таныхтирға кирек, Георгий Челбораков ол тоғазығ соонаң Алексей Тюкпеевтің кибелістеріне ікі бе, ӱс пе сарын пас салған. Композитор андағ сурыныстарнаң пасха даа хакас кибелicчілерінзер айланғанын истерге килісчең. Олег Токояков таа, Нина Катаева даа андағох оңдайнаң хылынҷаңнар. Кӧзідімге алза, Олег Афанасьевич Геннадий Кичеевтің кибелістер чыындызы сығарын чидікпин сағыпчам тіп пірее хати чоохтан салҷаң.
Георгий Челбораковтың чуртас чолынаңар чайаачы тоғыстағы чидіглерінеңер кӧп пазылча, авторлар киртістіг кӧзідімнернең тузаланчалар. Че ол Хакас драма театрынаң хайдағ пик палғалыс тутчаң полғаннаңар тилем таныхталбинча. Піреезі пу сурығ хоостыра істезігліг тоғыс апарған полза, чарирҷых. Уғаа чапсых кӧзідімнер табыларында сала даа iкiнҷілебинчем.
Амды консерватория тоосхан чир-суғҷыбыс хайди СССР-ның Композиторлар пірігізіне алылғаннаңар, хысхаҷахти даа полза, пас пирим. Саблығ ырҷыбыс Клара Сунчугашева анзын сағысха кирерге хынҷаң. Москвада чуртаан чир-суғҷыбыс, биология наукаларының кандидады Клара Давыдовна Иптышева тӧреен чирінзер кил парҷаң, ӧӧре-таныстарына тоғасчаң. Клара Ефимовнаа ол чоохтап пиртір, хайди Москвада чуртапчатхан чир-суғҷыларыбыс Георгий Ивановичтің кӧңнін кӧдірерге, хуйағын тыыдарға чӧргеннеңер. Клара Давыдовна Иптышева анда саблығ ученай Леонид Романович Кызласовха, партияның Хакасиядағы обкомының пастағы хачызы полған Алексей Иванович Крыловха паза даа пасхазына хозылыбыстыр.
– Пілчезің ме, Толя, чыылысхан чонның алнында хазнабыстың тилекейге саблығ композиторлары одырчатхан осхас. Комиссия кнезі Родион Щедрин, хазыр хылыхтығ кізі. Георгий Иванович чатханнаң ойнап пастабыстыр. Хакас кӧглерін оңнығ ла хынығ, улуғ кӧдірілiсте толдырбинчатхан одыр. Аны прайзы даа хынып тыңнапча. Хаҷан ол тохтап парғанда, ай-сым пол партыр. Анаң на меломаннар хысхырыс сыхтырлар, «Браво-о!.. Би-ис!» аннаң-мыннаң на истілче бе хайдағ. Чир-суғҷыларыбыс сах андох оларға хозылыбыстырлар. Iди Георгий Иванович СССР-ның Композиторлар пірігізіне алылтыр, – чоохтаҷаң чоныбыс хынчатхан саблығ ырҷы Клара Сунчугашева.
Георгий Иванович Челбораковтың 85 чазы пӱӱл Хакасияда алғым таныхталған. Аның чӱрексіністіг сарыннары толдырылғаннар, саблығ чайаачы устың чуртас чолын сағысха киргеннер.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 |
| 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 |
| 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 |
| 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
