Аршаннар аалдағы школа директоры Елена КЫЗЛАСОВА

Тiл кіні. Алтай аймаандағы Аршаннар аалда хакас тiлi кiнi азылды. Аның ӧӧн пӧгiнiнеңер паза тоғызынаңар школа директоры Елена Кызласова паза ӱгретчi Екатерина Шевлякова чарытчалар

Хакас тiлi кiнiнiң ӧӧн пӧгiнi – Аршаннар аал чӧбiнде хакас тiлiн, культуразын паза тархынын сабландырары паза тилiдерi. Андар орындағы школа, «Торғайах» олған сады, клуб, музыка школазы кiрче. ӱр ниместе аның тоғысчы ӧмезi тӧстелген, устағҷызына, тiзең, Аршаннардағы школаның хакас тiлi ӱгретчiзi Денис Александрович Миндибеков табылған. Ол iдӧк Алтай аймааның хакас тiлi паза литература ӱгретчiлерiнiң методика пiрiгiзiнiң устағҷызы полча.

Хакас тiлi кiнiнде олғаннарға паза оларның iҷе-пабаларына ӱгретчiлер аймах темаларға чарыдылған занятиелер иртiр турарлар. Олар школада ла нимес, iдӧк олған садында, клубта поларлар. Амды кiннi хайди адирынҷа интернетте сурастырығ иртче. Анда Алтай аймааның чуртағҷылары араласчалар, кӧбiзiне «Ине тiлi» ат чӱрекке чағын.

Аршаннар аал чӧбiнде хакас тiлi кiнiн тӧстирiнiң пастағҷызы аймах пазы Ирина Войнова полча. Ол аймахта хакас тiлiн тилiдерге пӧгiнче, аннаңар школаа хабазарға молҷаан. Iдӧк ӱгредiг управлениезінiң устағҷызы Лариса Гимазутина чахсы чӧлег полча.

Таныхтирға кирек, Алтай аймааның устағ-пастаа ӱр ниместе Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университедiнең хада-пiрге тоғынардаңар чӧптезiг иткен. Аны хоостыра ӱр ниместе Аршаннар аалдағы ортымах школазар хакас тiлi паза литература, тархын предметтерi ӱгретчiзi Екатерина Шевлякова тоғынарға килдi.

– Пiстiң школада хакас тiлi ӱгретчiзi полып тоғынған ӱгретчi мобилизацияа хығыртылған. Аннаңар пiс ӱгретчi чох халғабыс. Екатерина Борисовна пiссер килгенiне пiс тың ӧрiн парғабыс. Ол iдӧк хакас тiлi кiнiнде аалдағыларны тiлге ӱгредерге тимде. Амды пу чӧптезiг хоостыра ХГУ-даң химия паза биология ӱгретчiлерi килерге кирек. Алтай аймааның ӱгредiг управлениезi оларны Ағбаннаң Аршаннарзар машиналығ тарт чӧрерге тимдезiн искiрген, – таныхтапча школа директоры Елена Кызласова.

Чиит специалисттi аалда тут халар ӱчӱн, аал чӧбi Екатерина Шевляковаа тура таап пирген. Анда ол тикке чуртир. Iдӧк палаҷахтарына олған садында орын кӧрiл парған.

– Школада чиит тее, улуғ даа опыттығ ӱгретчiлернiң тоғызы кӧп. Ағаа хоза, чайаачы марығлар асхынах нимес. Аршаннар аал чӧбiнде хакас тiлi кiнi тӧстелгенде, тiл специалисттерiне тоғыс улам кӧп артылары кӧрiлче. Аннаңар, оларға тың аар полбас ӱчӱн, ӱгретчiлер теестезiп тоғынарға чӧптес салғаннар. ӱгредiг неделяда iкi хати ирт турар. Амды пiс кiнзер чӧрер группа тӧстирiнең айғасчабыс, пастағы занятие Iҷе кӱнiне чарыдылары кӧрiлче. Тоғысты наа ла пастапчатханда, пiс сӧбiрелер кінзер чӧрерге хынмазынаң чочынчабыс. Табылчалар андағ кiзiлер, хайзылары пос тiлiн пiлерге кирексiбинчелер паза аны ӱгренерге хынминчалар.

Аршаннар аалда пос тiлiн хайраллирынаңар пiс кӧмес орай хабындыбыс тiп сағынчам. Амды чииттер паза олғаннар тӧреен тiлнең асхынах чоохтасчалар. 10 – 15 чыл мының алнында пу тоғысты пастаан ползабыс, кӧмес ниик поларҷых, неке, тузазы даа кӧрiнерҷiк. Амды, тiзең, пу тоғысты пiске аар полар апарарға. Че паза соона артызарға чарабас, –  тiпче Елена Геннадьевна.

Чиит специалист Екатерина Шевлякова «Хакас чирi» газетаның матыры пiр ле хати полбаан. Ол Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университедiнде ӱгренчеткенде, пiс аннаң удаа тоғасчаңмыс. Амды ол ХГУ-да магистратурада ӱгренче. ӱр ниместең ол Алтай аймаандағы Аршаннар аалда хакас тiлi паза литература, тархын предметтернi апарча. Iдӧк ол хакас тiлi кiнiнiң араласчызы полча.

Хакас тілі ӱгретчізі Екатерина ШЕВЛЯКОВА

– Аршаннар аалда хакас тiлi паза литература уроктары тiл пiлчеткен олғаннарға кӧрiл парған программаҷа апарылча. Че мында тӧреен тiлнең чоохтасчатханнар асхынах. Кӧзiдiмге, 20 олғаннаң 5-6-зы ла чоохтасча полар, неке. Пасхазынаң, ол санда орыс олғаннарнаң, урокта тоғынарға аар. Тiлбестегнең кӧп айғазарға килiсче, пу тоғысты толдырбазабыс, олғаннар нимедеңер чоох парчатханын оңарбинчалар.

Хакас тiлi кiнi азылғанда, олғаннарны паза оларның iҷе-пабаларын андар чӧрерге кӧнiктiрербiс. Азынада пiлчебiс, тоғыс ниик парбас. ӱгренҷiлернiң кӧбiзi, ӧӧнiнде аалдағы орыс олғаннар, пiске нимее андар чӧрерге тiп ӱндесче. Аннаңар пiске кӧп чарыдығлығ тоғыс апарарға кирек полар, ӧӧнiнде улуғларнаң, – чоохтапча хакас тiлi ӱгретчiзi Екатерина Борисовна.

Хакасияның город-аймахтарын алып алза, Алтай аймаанда хакастар асхынах чуртапча полар, неке. Аннаңар даа анда тӧреен тiлнең чоохтасчатханнар кӧмес. Че амды анда тiлнi хайраллап халар тоғыстар апарыл сыхханда – ол чахсы пастағ. Хайди таныхтаан чооғында школа директоры, орай даа полза, паза соона артызарға чарабас...