Газетабысха – 95 чыл. Хығырығҷыларыбысты наа, чапсых тылаас-искiрiглернең тузында таныстыр турарында штаттағы нимес ӧткiн хабарҷыларыбыс сыбыра маңат полысчаңнар, ам даа хабасчалар. Мында андағларның пiрсiнеңер, аның чуртас чолынаңар хысхаҷахти

Чорыхтар соонаң

Хакас драма театрының артисттерi ыраххы-чағынғы аалларҷа ойын кӧзiт чӧр килген соонда, Клара Егоровна Тогочакова пiстiң кабинетсер кiр килҷең. Хайди тидiрлер андағ кiзiлердеңер: хайда даа ползалар, прайзына ӧрiнiс сыйлапчалар, cидiктернi тобырарға полысчалар.

– Изеннер-а! Шира чирiнзер чӧр килдiбiс. Хайдағ сыйлаачы чон полған, – cах андох чапсых хабарларын хахтап пастабысча чахсы танызыбыс полчатхан аалҷы.

Пiс кабинетте iкӧлең тоғынғабыс: мин паза культура сурығларынаң айғасчатхан Галина Чаптыкова, Сунчугашевтер хызы. Хаҷан Клара Егоровна, редакцияның штаттағы нимес хабарҷызы, хынығ чооғын пастабысханда, удур-тӧдiр кӧрiс салғабыс. Хайзыбысха-да мындағ чапсых, тузалығ чорыхтаңар пазарға кирек. Постарын ширадағылар хайди матап сыйлааннаңар искiрген соонда, аалҷыбыс хайди даа Хакас драма театрының пастағы артисттерi ӧӧнiнде Кӧл пилтiрi аалдаң сыхханнаңар, хайди олар, пастап олаңай ла драмкружок тӧстеп алып, хонҷых аалларҷа ойын кӧзiт чӧргеннеңер iдӧк хынығ чоохтап пастир. Анаң театр тӧстегҷiзi полған Александр Топановты хайди даа сағысха кирер.

Тоғызыбыс андағ нооза, ааллап килген, позының чапсых-чалаң хабарларынаң ӱлесчеткен кiзiнi истерге, чооғын уламох хынығ апарар ӱчӱн, кӧңнiн кӧдiрiбiс турарға, пiс анзын пiр дее пiлбеен полғабыс тiбiс турарға кирекпiс. Итсе, Клара Егоровнаны хаҷан даа кӧӧктiрерге килiспеҷең. Пiссер килчеткен туста чайаачы ус мында ниме чоохтирын азынадох сағын салчатпас па. Тиктең нимес, аның хынчатхан сӧспегi пурунғы хыйғаларның сӧстерiне килiстiре полҷаң: ах чарыхха прайзыбыс артист полып тӧрiпчебiс, анаң чуртазыбыс тооза полғаныбыс ла позыбыстың рольын толдырчабыс.

Аалҷыбысты исчеткен туста Галина Ефимовнаа пазым икiпчем, пу тоғазығдаңар ағаа пазарға килiзердеңер сизiндiрчем. Анзы сах андох, ручка холға алып, позына кирек танығлар итклеп пастабысча. Полған на кiзi, хаҷан позынаңар газетада хабар сыхса, аны сиргек хығырча. Аннаңар пiске анзын хаҷан даа хайығда тударға килiсче. Чоохтазығ тузында аймах саннарны алай кiзiлернiң ады-солаларын хати даа сурастырып турарға харасчабыс. Пiрее хати Клара Егоровна позының сағыстарынаң ӱлесчеткен хабарларын позы пас килҷең.

Чағын танысханы

Тоғыста андағ кибiр полҷаң: штаттағы нимес ӧткiн хылыхтығ хабарҷыларны хығырығҷыларнаң таныстырары. Аннаңар Клара Егоровна Тогочаковадаңар хайди даа пiрее чапсых хабар искiр пирерге кирек полғабыс. Ол сылтағнаң Хакас драма театрында тоғынчатхан, кӧрiгҷiлернi позының пӧзiк узынаң сыбыра аптап алчатхан кiзiнiң чуртазынаңар чоллап пирерге тимненiбiскенде, хай пiрее чапсых кӧзiдiмнер сығыс килгеннер. Олардаңар хайди чоохтап пирбес.

Iди пiстiң штаттағы нимес хабарҷыбыс Асхыс аймаандағы Индiркi Паза аалда 1938 чылда тӧреенiн пiлiп алғабыс. ӱгредиин школада тоозып, чиит хыс Минсуғдағы кульпросвет училищезер кiрiбiскен. Аның соонда Новосибирсктегi театр училищезiнзер парған. Аны тоосханда, Хакас драма театрында iстенiс чолын пастаан. Чиит чайаачы ус пастағы хаалағлардаңох кӧрiгҷiлер хайиин тартхан, позына пирiлген рольларны киртiстiг толдыр турарға харасчаң.

Мында аның уғаа маңат ӱгретчiлер полғанын хайди даа таныхтирға кирек. Клара Егоровна иң пастап саблығ режиссёр Александр Тугужековты адаҷаң. Москвадағы театр институдының режиссёр факультедiн тоосхан хакас оол, полған на ойынны тимнепчетсе, анда араласчатхан артисттер, рольны олаңай ла толдырбин, cценада ол оманың оңдай-хылии хоостыра чуртирға киректер тiҷең, прайзына даа хабас-полыс пирерге кӱстенҷең. Хакас драма театры Александр Васильевичке чуртазы полҷаң, хынчатхан тоғызына парчан позын пирҷең. Артисттернi iдӧк хылынарға сыбыра кӧӧктiрҷең.

Тиктең нимес, андағ пай, тирең пiлiстiг режиссёрға пастағы хакас операны турғызарға чаратханнар. «Чанар хусты» кӧрiгҷiлер хайиина сығарар алнында Александр Тугужеков амғы С.П.Кадышевтiң адынаң национальнай культура кiнiнде чуртаҷаң полған тiп чоохтасчаңнар. Хаҷан пастағы хакас опера чарыхха сыхханда, Москвадаң даа килген искусствоведтер пӧзiк паалағ пиргеннер, режиссёрның тоғызын алынҷа таныхтап турғаннар. Уғаа махтағлығ паалағ.

Клара Егоровнаның iкiнҷi ӱгретчiзi полған РСФСР-ның саблығ артизi, аның хада хонғаны Дмитрий Килижеков. Дмитрий Макарович уғаа чайаачы кӧңнiлiг полған. Аны iдӧк, пасха артисттер чiли, театрнаң на чуртапчатхан кiзi тиирге чарир. Пiр дее ундутпинчам, хайди ол Герман Саражаковнаң хада пiстi, cтуденттернi, телевидение камеразы алнында iзестiг тудынарға, туртухпин чоохтанарға ӱгреткеннерiн. Пiс, чииттер, чоо ӧрiнiскебiс – РСФСР-ның саблығ артисттерi камера алнында иптiг тудынарға тимнедiлер нооза. Алғыс оларға.

Аның ӧрiнiзi

Пiр хати Клара Егоровна пiстiң кабинетсер уғаа чалахай кӧңнiлiг кiр килген. Изеннескен соонда, аар-пеер пас чӧр сыхты. Чӱреен пазын полбинчатхан осхас. Анзы чапсых таа пiлдiр парған. Пiрсiнде ол андағох кӧрiмнiг кiр килген. Андада ол позына Хакасияның саблығ артизi аарластығ ат пирiлчеткеннеңер искiрген. Амды чи ниме пол парды тiп сағысха тӱсчебiс. Саблығ артист позын уғаа килiстiре тудынча, пiсcер кӧйтiк-кӧйтiк кӧр салча. Анаң, тыстан полбин, алныбысча кеен-кеен пас чӧр сыххан. Улуғ кӧдiрiлiсте тудынча.

– Пу сикпеннi олаңай даа кӱнде кисчеткен ӱчӱн матап-матап махтадып алдым. Хайдаң-да килген аалҷылар полтыр. Оларны ӱдес чӧрчеткен, Ағбаннаң таныстырчатхан нанҷы-ӧӧрелерi дее, минi кӧр салып, cаңай таңнап партырлар. Орындағы чуртағҷыларның пу ӱлӱкӱн-пайрамнарда ла кисчеткен кип-азаа тiпчелер. Анаң на сомға суурын сыххабыс, – хайдағ сылтағнаң ӧрiнчеткенiн искiрче аалҷыбыс.

Ол пiсcер олаңай ла кiр килбиндiр. Аның мындағ чӧп: хакас ипчiлерге торғы кӧгенектерiн олаңай даа кӱннерде городта кис чӧрерге. Сал сӧрӧн арах тус пасталыбысса, ол ам кис салған сикпенiн суурбинчатхан осхас. Ағбанның орамнарынҷа хакас кип-азахтығ олаңай даа кӱннерде пастыр чӧрчедерге орыс хонҷыхтары чӧптеп алтырлар.

Кирек iди пасталтыр. Клара Егоровна аны хайдағ-да ӱлӱкӱнге орта тiктiрiп алтыр. Аның пӧгiнгенi хоостыра пу кирек Чыл пазына орта полған, неке. Ол март айның 20 кӱннерiнде таныхталча нооза. Сӧрӧн арах. Сикпен, тiзең, кӧрiмге дее сiлiг, чылығ даа. Аннаңар аны кис чӧрерге чарадыбыстыр. Уғаа килiстiре сағыс. Кӧп хадыллығ турада чуртапчатханнар, аны кӧр салып, матап ӧкерсiнген осхастар. Анаң на кӱннiң сай кис чӧрерге чӧптеп сыхтырлар. Чайаачы кӧңнiлiг кiзi оларның сурынызына удур партыр. Сӧрӧн арах полза, тасхар сыхчатса, амды хайди даа сикпенiн кизiп алча. Хонҷыхтары, таныстары анзына кӧнiк партырлар, iди ле чӧрчет тiпчеткен осхастар.

Андағ килiстiре оңдай табылғанда, хайди аны холдаң позытчаң. Сах андох сомҷыны хығыр килгебiс, аалҷыбысты аның холына пирiбiскебiс. Анзы саблығ артистсер сыныхти кӧрiбiскен, ағаа пос тiлiнең сыххан газеталарны тудындырыбысхан. Клара Тогочакова сала даа тоғырланминча, уламох хоза-хоза чӧптер пирглирге маңнанча. Оларның пiрсiне ирiк чохта ӱндезерге килiскен. Аның сағызынаң, газета пастыра прай хығырығҷыларзар айланыс идерге кирек: пiстiң чон кибiрли тiгiлген кип-азахтарыбысты олаңай кӱннерде дее кис чӧрерге кӧнiксiн.

– Клара Егоровна, газета пастыра андағ айланыстар пiр ле хати идiлбеен. Прайзы ынапчатхан полча, пiр-iкi кӱн кис чӧрче, анаң тохтадыбысча, – чарыт пирерге харасчабыс.

– Анзын позым даа пiлчем, «Ленин чолын» кiчiгдең сығара хығырчам. Аннаңар пасхаларына кӧзiдiм поларға чарадыбыстым, – ачых-чарых кӧңнiн тӱзiрбинче пiстiң аалҷыбыс.

Ол пирген сӧзiне турысхан, сiлiг кӧрiмнiг сикпенiн сӧрӧн кӱнде суурбаҷаң. Аннаңар Ағбанның чуртағҷылары аразында аны ырахтынох кӧр саларға чарир полған. Сынап таа, аның хыринҷа иртчеткен кiзiлер айланып-айланып кӧрҷеңнер, ӧкерсiнчеткеннерiн сизiнҷеңмiс. Аны хомайлапчатханнар табылбаҷаңнар.

Чайаачы кӧңні

Хакасиядағы саблығ артисттердеңер, режиссёрлардаңар, театрның олаңай чуртазынаңар Клара Егоровна парчан кӧңнін салып пасчаң, піске ағыл пирҷең. Iди ол режиссер Александр Тугужековтаңар, аның чайаачы оңдайларынаңар пістің газетаның хығырығҷыларына удаа искір турҷаң. Чир-суғҷызы полчатхан режиссёр Василий Ивандаевті хайығ чох артыспаҷаңох, ол турғысхан ойыннарға пӧзік паалағ пирҷең, пос тілінең сыхчатхан газета пастыра махтап ла одырҷаң. Андағ хайыға Василий Иванович турыстығ полған.

Таныхтирға кирек, 1970 – 1980 чылларда Хакас драма театрында ӱс тее уғаа чахсы, кӱстіг режиссёр тоғынған. Пу адалғаннарның устағҷызы полған театрның ӧӧн режиссёры Эльза Михайловна Кокова. Саблығ драматург Михаил Коковтың хызы. Уғаа ӧткін хылыхтығ кізі полған. Ноға-да Клара Егоровна аннаң тоғыс хоостыра киліспеҷең. Ол даа сылтағнаң, неке, анзын ноға чазырҷаң за, пайрам-ӱлӱкӱннер тузында Клара Тогочакова сыйыхтар чох халып одырҷаң. Хакас драма театрында 25 чыл тоғын салған соонда, ол М.Ю.Лермонтовтың адынаң орыс драма театрынзар парыбысхан. Андар ол 1991 чылда кірген. Iкi чыл пазынаң Хакасияның саблығ артизi аарластығ атха турысхан. Анзын Клара Егоровна пістің газетада хормачы чоох оңдайынаң хынығ пас салған.

Орыс драма театрында читі чыл тоғынып, ол «Читігензер» парыбысхан. Мында улуғ нимес танығ идерге чарир – анда Клара Егоровна пастағы туста Хакасияның саблығ артизі аарластығ атха турысхан чалғысхан на полған. Пасхалары, аннаң кӧзідім алып, устарын кӧдірерге харасчаңнар, рольларны киртістіг толдырардаңар чӧптесчеңнер.

Тӧреен чирiбісте «Читігеннiң» чайаачы устары полбаан аал халбаан, неке. Пістің газетаның штаттағы нимес ӧткін хабарҷыларыбыстың пірсі полчатхан саблығ артисттің чол танығлары, ол-пу ағырсымнығ сурығлар хоостыра позының сағыстарынаң ӱлесчеткен материаллары уламох удаа сых турғаннар. Ол чалғысхан на паспаҷаң, iдӧк «Читігеннiң» пасха даа тоғынҷыларын кӧӧктіріп ал турҷаң. Хакас драма театрының паза «Читігеннiң» прай даа артисттері чіли, Клара Егоровна кӧрігҷілерні газетабысха пазынарға матап чӧптеҷең. Анаң, теестегі чорых соонаң айланза, пістің кабинетсер ачых-чарых кӧңнілiг кір киліп, ирткен тустың аразына хайдағ тоғыс идiлгеннеңер чоохтаҷаң.

Піcтiң газетаның штаттағы нимес ӧткiн хабарҷызы хоос сӧстіг полҷаң. Пай пілістіг кізі пістің кибір-чозахтарыбысты ӧтіре пілҷең, оларны чуртаста толдырҷаң. Хайдағ даа кізінең ӱр ниместің не аразына пір тіл таап алҷаң, хынығ паза тузалығ чоохтазығ пастабысчаң. Ол арада позын пазымнығ тудынарға харасчаң. Пір хати мин аннаң хада хонғанынаңар улуғ паза чылығ материал пас пирерге сурынғам. Ынабин салған. Че РСФСР-ның саблығ артизі Дмитрий Макарович Килижековтаңар кӧп ниме чоохтап пирер пол салған.

Сӧзіне турысхан. Хада хонғаны чіҷең нимені хайди татхыннығ тимнепчеткеннеңер, ӱӱҷiкте прай тоғысты уғаа мааннап толдырчатханнаңар, халых-чарыдығлығ чуртаста ӧткін араласчатханнаңар хынығ чоохтап пастабысханда, аны истіп, пазарға даа ундут салчатхам. Хаҷан газетада улуғ материал сых парғанда, Дмитрий Макарович алғыстирға килген. Піс аннаң iдӧк хынығ чоох-чаахнаң одырғабыс.

Хакасияның саблығ артизі Клара Тогочакова, тоғыстаң парыбысханда даа, пос тілінең сыхчатхан газетанаң палғалыс ӱспеен, ааллап кірҷең. Халғанҷы туста ол позы паспиныбысхан, че піске сыбыра наа чӧптер пиріп одырҷаң.

Оңарылыстығ, чиит тӧл тӧреен тілін пілбинчеткені аны матап сағыссыратчаң. Пірее аалзар пар килзе, тілібіс хайди кӧӧлҷе чітчеткеннеңер чоохтап, аар ла тын салҷаң. Пістің сағызыбыста ол ідӧк ачых-чарых кӧңнiліг халған.