Ӧӧркі Чӧп. Республика депутаттары ӧӧркі Чӧптің 43-ҷі сессиязына чыылысханнар. Ӧӧн сурығ – республиканың 2023 чылға паза пландағы 2024-2025 чылларға бюджедінеңер закон проекті

ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашев сессия тоғызында Хакасия пазы Валентин Коновалов, аның орынҷылары, министерстволар паза ведомстволар устағҷылары араласчатханынаңар искірген. Сессияның кӱн суриинда 19 сурығ турған, ол санда ӧӧннернің пірсі – республиканың килер чылға бюджедінеңер закон проекті.

Че пастап депутаттар тимнегліг сурығларны кӧрібіcкеннер. Оларның пірсі ЛДПР кандидады Михаил Молчановха депутат полномочиелерін пирердеңер полған. Аның кандидатуразы ЛДПР-ның пасха депутады Виталий Анисимовтың (ол ирткен сессияда депутат полномочиелерін пос кӧңнінең суурыбысхан) орнына ӧӧркі Чӧпсер кирілген. 

Депутаттар саринаң тоғырланыс чох полған, андағ оңдайнаң Михаил Молчанов депутат полномочиеліг пол парған.

Мының соонаң ӧӧркі Чӧп «Хакас Республиканың Территориальнай хайди даа итчең имнег страхованиезі чыындызының 2022 чылға паза пландағы 2023-2024 чылларға бюджедінеңер» республика законынзар алызығлар кирчеткен закон проектін ӱзӱрібіскен. ТФОМС-тың пӱӱлгі бюджедінзер  алызығлар федеральнай бюджеттең хоза ахча кірген сылтаанда кирілче тіп чарытхан Хакасияның Территориальнай хайди даа итчең имнег страхованиезі чыындызы (ТФОМС) директорының тоғызын толдырчатхан Галина Алехина. Алызығлар талас чох киріл парған.

Теестегі сурығ ідӧк ТФОМС-наң палғалыстығ полған – «Хакас Республиканың Территориальнай хайди даа итчең имнег страхованиезі чыындызының 2023 чылға паза пландағы 2024-2025 чылларға бюджедінеңер» закон проекті. Аның килер чылға бюджедінің парыстары – 12 миллиард 446 миллион салковай, хорадығлары – 12 миллиард 646 миллион салковай, дефицит – 200 миллион салковай. ТФОМС директоры тоғызын толдырчатхан Галина Алехинаның искіриинең, дефицит пу чыл бюджедінең халар ахчанаң чабылар тіп кӧрілче. Депутаттар ТФОМС-тың наа бюджедін пӱкӱлее, пастағы паза ікінҷі хығырығда, алыбысханнар.

Хакасияның финанстар министрі Игорь Тугужеков «2023 чылға Хакас Республиканың істеніс рыногының региондағы оңдайларын чарытчатхан коэффициентті турғызардаңар» закон проектінең таныстырған. Пу закон проекті істеніс мигранттарына патент паазын турғызарынаң палғалыстығ полча. Республика ӱлгӱлері пасха хан чирінең килген тоғынҷыларға парысха налогча региондағы коэффициентті сала тӱзірібізерге чаратханнар. Мының алнында ол сан 3 полған, амды хонҷых Хызылчар крайындағы чіли – 2,46.

Ӏстеніс мигранттары ай сай тӧлепчеткен патент, тізең, ол коэффициентнең палғалыстығ нооза. Хайди чарытхан финанстар министрі, пістің коэффициент сала кӧдіре полған. Хакасияда істеніс мигранты ай сай 7128 салковай тӧлеен полза, Хызылчар крайында – 5102 салковай. Аның сылтаанда істеніс мигранттары патентті хонҷых регионда аларға кӱстенчелер, че тоғынарға піccерӧк килчелер пол парча. Закон алылғаны республика бюджедінзер хоза ахча киреріне хабазар тіп кӧрілче. ӧӧркі Чӧп саринаң закон проектіне тоғырланыс чох полған, ол пӱкӱлее алыл парған.

Республика законнарынзар алызығлар кирчеткен нинҷе-де сурығ кӧрілген соонаң ӧӧн сурығның теезі читкен – «Хакас Республиканың 2023 чылға паза пландағы 2024-2025 чылларға республика бюджедінеңер» закон проекті.

Хакасияның финанстар министрі Игорь Тугужеков, чоох тударын пастап, бюджет проекті ӱр ниместе азых ӱзӱріглер ирткенін паза ӧӧркі Чӧп комитеттерінде кӧрілгенін таныхтаан.

2023 чылға республика бюджедінің саннары мындағ:

парыстар – 43 миллиард 195 миллион салковай;

хорадығлар – 46 миллиард 508 миллион салковай;

дефицит – 3 миллиард 312 миллион салковай.

Министрнің искіриинең, бюджет проектінде сағам федеральнай бюджеттең кірҷең прай ахча санға алылбаан. Дотациялар ла санға алылтыр, ирткен чылның синінде – 4 миллиард 624 миллион салковай. Пасха ахчазы республика бюджедін ікінҷі хығырығда алчатса, декабрьдағы сессияда, санға алылар тіп кӧрілче.

– 22 ноябрьда Хазна Думазында 2023 – 2025 чылларға федеральнай бюджет ікінҷі хығырығда алылғанын кӧpзе, Хакасияа 15 миллиард 402 миллион салковай пирілер тіп кӧрілче, – таныхтаан Игорь Тугужеков. – Ол, федеральнай бюджет проекті пастағы хығырығда алылғанынаң тиңнестірзе, 7 миллиард 293 миллион салковайға кӧп.

Пазағы теестегі ікі чылға, тізең, бюджет сағам профициттіг саннарнаң таныхтал парған. 2024 чылға бюджеттегі парыстар хорадығлардаң 3 миллиард 805 миллион салковайға кӧп полар тіп кӧріл парған, 2025 чылға – 3 миллиард 85 миллион салковайға кӧп.

Закон проекті тӧстеге алылған соонаң ӧӧркі Чӧп тӱзедіглерні кӧріп пастаан. Бюджетче паза налог политиказынҷа комитет кнезі Олег Иванов бюджеттеңер закон проектінзер кирілген тӱзедіглер ікі таблицадаң пӱтче тіп искірген. Пастағы таблицазын Хакасия правительствозы тимнептір, ікінҷізін – ӧӧркі Чӧп депутаттары.

Правительство тимнеен тӱзедіглер санында – 2023 чылның 1 январьынаң пала пособиезіне, республиканың Н.Ф.Катановтың адынаң ахчалығ сыйиина, профессиональнай ӱгредіг учреждениелерінде ӱгренчеткен ӧкіc палаларның ӱгредіг литературазын алҷаң пособиезіне 4 %-ке индексация идері.

– ідӧк пу тӱзедіглерде Хакас Республиканың профессиональнай ӱгредіг учреждениелерінде ӱгренчеткен ӧкіc палаларға ай сай тӧлелчеткен пособиее, опекун сӧбірелеріндегi паза приемнай сӧбірелердегi ӧкіс палаларға ай сай тӧлелчеткен пособиее, ідӧк  ӧкіcтернi ӧскiрерге алып алған іҷе-пабаа ахчалығ тӧлеге 10 %-ке индексация идері кӧріл парған, – чоохтаан Олег Иванов.

Хакасия правительствозы тимнеен тӱзедіглерні алыбысхан соонаң депутаттар тимнеен тӱзедіглер таблицазы ӱзӱріге сығарылған. Пу таблицадағы чӧптернің санында – культура, ӱгредіг, хазых хайраллиры учреждениелеріне ахча хозары, экология киреен чахсыландырарына ахча позыдары, муниципальнай пӱдістерге хабазары.

– Бюджет проектін комитеттер паза комиссиялар ӱзӱргеннер. Піс азых ӱзӱріглер иртірібіcкебіс, аның тузында ідӧк кӧп чӧп кiрген, – чарытхан ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашев. – Аның соонаң правительство 72 тӱзедігдең пӱтчеткен таблица тимнебіcкен. Андар правительство депутаттар искірген чӧптернің 89 %-ін кир салған. Соонаң депутаттар хоза 17 тӱзедігдең пӱтчеткен таблицаны тимнебіскеннер. Прай даа тӱзедіглерні піс чӧптезігліг комиссияда ӱзӱргебіс.

іди депутаттар Саяногорсктағы 8№ школа-интернатты тилідеріне 1 миллион салковай хос пиргеннер, Харатастағы гимназияның тилізіне – 2 миллион салковай. Пии аймаандағы Киндірліг пилтірі школазында тиксі тыхтағ идеріне 42 миллион салковай кӧр салғаннар.

«Хакасияның хузух ағастары» мероприятиеҷе, ол ӧӧркі Чӧп депутаттарының пастаа хоостыра чыл сай иртірілче, аал-городтар хыринда хузух ағастарын одыртарына 3 миллионҷа салковай хозыбысханнар.

Пии аймаандағы Кічіг Нонып аалда Культура туразын пӱдіреріне проект-сметалығ пічіктер тимниріне паза хазна экспертизазын иртіреріне депутаттар 2,7 миллион салковай кӧр салғаннар. Коммерческай нимес пірігістерге ибдегі социальнай хабазығны толдырарына 3 миллион салковай хос пиргеннер. Республиканың Г.Я.Ремишевскаяның адынаң имнег туразына ибіркі чирлерін иптирiне 8 миллион салковай позыдарға чарадығ алылған.

Саблығ хакас ученай, археолог Леонид Романович Кызласовтың 100 чазына хумартхы тас турғызарға маңнанар ӱчӱн, депутаттар 2023 чылда пасталар тоғыстарның 50 %-ін ( 5 миллион салковай) тӧлиріне бюджетте ахча кӧр саларға чаратханнар.

Аннаң пасха, депутаттар аалда чуртапчатхан паза тоғынчатхан хазна учреждениелері специалисттеріне 2023 чылның 1 январьынаң тариф ставказын 25 %-ке кӧдірібізерге чарадығ алғаннар. ідӧк муниципалитеттернің орындағы бюджеттеріне хабазарына 100 миллион салковай хос пиргеннер.

Тӱзедіглерні алыбысхан соонаң республика бюджеді пастағы хығырығда алыл парған. Че ноға-да пір ӱннең нимес: «ӱчӱн» – 36 депутат, «тудыныбысхан» – 10 депутат.

– 10 депутат таң читіре піл полбинча алай саңай оңарбинча, – чоохтан салған Владимир Штыгашев.

Бюджет алылған соонаң ӧӧркі Чӧп мобилизациядағыларға хоза хабазығ пирҷең оңдайлардаңар законзар алызығлар кирчеткен закон проектін ӱзӱрген.

– Законда читпестер пар полған, амды Хакасия правительствозы ол киректі тӱзетче, – чоохтаан ӧӧркі Чӧп кнезі. – Законда кем хабазығны алар праволығ полчатханы чарыдыл парар.

Депутаттар республикада чуртаан паза мыннаң сығара мобилизацияа хығыртылған, че пічік хоостыра пасха регионда чуртапчатхан чіли санға алылған, кізілерге 100 муң салковайға тиңнелчеткен хабазығны алар право пирчеткен тӱзедіглернең чарас салғаннар.

Сессияның халғанҷы сурығларының пірсі «правительство чазы» полған. Ол Хакасия правительствозы чол чӧрізін хорғыс чох идерінҷе паза автомобиль чолларын чахсыландырарынҷа хайдағ тоғыс апарғанына чарыдылған. Сан пиріснең Хакасия пазының орынҷызы Сергей Комаров чоох тутхан.

Ол республиканың транспорт паза чол хонии министерствозы халғанҷы 4 чыл аразына хайдағ тоғыстар толдыр салғанынаңар чарыда чоохтап пирген. Аның искіриинең, прай даа кӧзідіглерҷе чахсы саринзар алызығлар кӧрінче. ӧӧркі Чӧп сан пиріске чӧпсінген тиирге чарир. Владимир Штыгашев тее Хакасия правительствозы пу «правительство чазына» чахсы тимнен салғанын таныхтаан.

Сессия тоғызын тиксі кӧрзе, ол амыр ирткен. Че пiр дее суум-саам чох полған тіп полбассың. Андағ ниме, сессия пасталчатхандох, сығысхан. ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашев, сессияны азып, кӱн суриинҷа сурығлар пар ба тіп сурғанда, депутат Николай Разумов «холын кӧдірген».

– Сағынчам, прайзы оңнапча, хайди ӧӧркі чӧптегілер, Владимир Николаевичтiң устаанынаң, ідӧк толдырығлығ ӱлгӱдегілер, Валентин Олеговичтiң устаанынаң, мобилизацияа хығыртылғаннарны чылығ ӱдескеннер, – таныхтаан депутат. – Сурығ – ноға мобилизациядағыларның ипчілерінең тоғазыға килбеезер?

Ол сурығ сессия тоғызында араласчатхан Валентин Коноваловха пирілген тіп сизінерге чарир полған. ӱр ниместе хайзы СМИ-ларда Хакасия пазы мобилизациядағыларның ипчілерінең тоғазыға килбеен тіп хабар тараан. Че Владимир Штыгашев ол киректі тохтадыбысхан.

– Піс мында кӱн суриин ӱзӱрчебіс. Пу сурығ, тізең, провокация оңдайынаң пирілче, – кизе-тоғыр чоохтанған ӧӧркі Чӧп кнезі. – Мобилизациядағыларның сӧбірелерінең паза ипчілерінең тоғазығлар тӧреміл иртче. Ол кирек, тізең, ӧнетін тимнелген провокация. іди поларға чарабас! Пістің сидіксіністер ідӧк тее чидісче.

іди Владимир Штыгашев, ол сурыға улғаадарға пирбин, сессия тоғызын узаратхан.

Че обед соонаң, сессия тоғызы узарадылғанда, ӧӧркі Чӧп кнезі ол суум-саамнығ сурығны прайзына  кӧнізінең чарыт пирген. Хакасия пазы Валентин Коновалов ол туста сессияда чох полған, Луганск Республикадаң килген палаларнаң тоғазарға парыбысхан.

– Политизациядаңар чоохтаза... Хакасия пазы мобилизациядағыларның ипчілерінең тоғазарға хынмаан чіли пирілче. Ол (Валентин Коновалов. – Ред.) ӱр ниместе ле тоғазығлар иртірген. Че хай піреезіне асхынах пілдірче, – таныхтаан Владимир Штыгашев. – Пістің пар активисттер, хайзылары кізілерні «Чиңіс» культура кінінде ӧнетін чыып алғаннар, ағаа (Хакасия пазына. – Ред.), тізең, искірбееннер. Ол аймахтарда 18 тоғазығ иртір салған – аалларда паза аймахтар кіннерінде полған. Аның соонаң кізілерні мында чыып алғаннар. Нимее андағ нимені идерге кирек – ӧнетін тоғырланыс сығарарға?

Владимир Штыгашев политика кӱстерiн амғы оой нимес туста пірге поларға, удур-тӧдір «чааласпасха» хығырған.