Спорт. Республиканың ат спорт школазында 2016 чылдағ хазии уйан улуснаң тоғыс апарылча

Лиз Хартелл

Пурунғыдох кізілер сизінгеннер: чазағ чӧргені хазыхты тыытча. Аннаңар ағырчатхан улусты атха одыртып имнирге кӱстенҷеңнер. Иппотерапияның улуғ тузазынаңар философ Дени Дидро ХVIII чӱс чыллардох пасхан. Саблығ ученайның ағаа чарыдылған істезігліг тоғызы пар. Че сынап ат полызиинаң кинектерні 1952 чыл соонаң  имнеп пастааннар. Анзы Даниядағы спортсмен Лиз Хартеллнің чидіглерінең палғалыстығ.

Лиз кічігдең ат спортынаң айғасхан. Ол сіліг чӧрісте кӱзін cынаҷаң. 19 частығда чиит хыс полиомиелитнең ағырыбысхан. Прайзы аны паза пас чӧр полбас тіп сағынтыр. Пастағы туста Лизке ӱмектирге дее кӱс читпеҷең. Ӏди дее полза, ол пос салынмаан, атха одыртарға сурынған. Пола-пола спортсменнің хазии тыып парыбысхан. Ат полызиинаң имнег 9 чыл изере кӱннең кӱнге партыр. Хазыхтанып алғанда, Лиз Хартелл улуғ спортсар айланған. 1952 чылда пик хуйахтығ ипчі прайзын хайхатхан. Ол Джубили адынаң хада Хельсинкиде ирткен Олимп ойыннарында кӱмӱс медаль холға кирген. Чиит ипчінің чидіглерін кӧріп, Норвегияда иппотерапияҷа пастағы кін асханнар. Анда хазии уйан палаларны чазағ чӧргiзіп имнееннер.

Ӧнетін иртірілген істезіглер киречілееннер: чазағ чӧргені оорха, хол-азах, чӱрек, неврология паза пасха ағырығларны имнирге полысча. ДЦП диагнозтығ паланы 1,5 частағ атха одыртса, ол посха сыдан сыхча. Аутизмніг, Даун синдромның олғаннарның сағыс-кӧңні кӧмес тее оңдайланча. Улуғларға чазағ чӧргені ідӧк тузалығ. Пӱӱнгі кӱнде иппотерапия кіннері прай даа хазналарда пар.

Лиз Хартеллзер айланза, 1956 чылда Олимпиадада ол пазох ікінҷі орынға сыххан. Cпортсмен ипчі 2009 чылда, 88 чазын апарчадып, чуртастаң парыбысхан. Ол амға теере хазии уйан улусха кӧзідім полча.

Чиит тренер

Россияда имнег чазағ чӧрізі 1990 чыллардағ тиліп пастаан. Ол ӱс кӧрімге чарылчаттыр: иппотерапия, хазых чидіспинчеткен улустың чазағ спорты, ӱзінҷізі – чазағ чӧрізінең айғасчатхан паралимпиецтернің спорты. Республиканың ат спорты школазында ікінҷі кӧрімҷе тоғыс апарылчаттыр. Учреждениенің устағҷызы Татьяна Чупина чоохтапча:

– Пістің школаның ӧӧн пӧгіні – олғаннарны хазых чуртасха тартып, спортсменнерні тимнирі. 2016 чылдағ хазии уйан улуснаң хоза тоғынып пастаабыс. Кинек спортсменнер секцияа тикке чӧрчелер. 2022 чылға теере оларнаң прай тренерлер тоғынғаннар. Пӱӱл хазии уйан ӱгренҷілерні пір ӧмее піріктiрібіскебіс. Олар тренер Элеонора Осадчаяның холында устарын таптапчалар. Тренернің ӧнетін ӱгредии пар. Ол Ағбандағы олимп резерві училищезінде (техникумында) кинектерні спортха кӧніктірчеткен ӱгретчі специальнозын алып алған.

Чиит специалист Элеонора Осадчаяа 20 ле час. Абахай хыс ат спортынаң 10 чыл айғас парир. Ол, спортсмен полып, марығларда араласча паза тренер тоғызынаң айғасча. Пӱӱл Хакасияда иртчеткен троеборьеҷе тиксі Россия марығларында Э.Е.Осадчая кӱмӱс призер полыбысхан. Аның тренері –  Олеся Игоревна Мордвина. Элеонора Евгеньевнаның таниинаң, хазии уйан улуснаң ол пір чыл тоғын cалған. ӧмеде 25 кізі, ӱгренҷілерінiң иң кічиине – 10 час, иң улиина – 23 час. Олар секцияа неделяда ӱс хати чӧрчелер. Чиит тренер полған на ӱгренҷізінең чарым часча хайди даа алынҷа тоғынча. Аннаңар кинек спортсменнер тренировкаа кӧріл парған тусха килчелер. Прайзы пір ле аттың чазағ чӧрчеттір. Ол пиині Алиса солалап салғаннар. Школаның пасха аттар парох. Че 5 частың Алиса олардаң иң амыр полтыр.

Пӱӱл Элеонора Осадчаяа танығлығ чыл. Чиит хыс спорт узына кандидат нормативін толдырыбысхан. Ағаа хоза, аның ӱгренҷізі Александр Шурышев 2022 чылда чайғызын кинек спортсменнер аразында иртірілген ӧнетін Олимпиаданың Россия Спартакиадазында ікі кӱмӱc медаль утхан. Хакасияның хазых чидіспинчеткен улустың чазағ спортында пу пастағы улуғ чидіг полча.

Александр Шурышев

Пастап 17 частың Cаша хазии уйан спортсмен полчатханына киртінмеем дее. Пӧзік сынның, пик пӱдістіг, кидейленминче. Аар чоохтанчатса даа, оңарып аларға чарир. Ӏҷезі Ирина Шурышеваның таниинаң, ағаа ДЦП диагноз турғысханнар, че соонаң суурыбысханнар. Паба-іҷезі оолғы хазыхтанып алзын тіп кӧп кӱс салған. Салтарлар ӧріндірче. Саша тыып парыбысхан. Ағаа полызығ кирек, че чиит оол кӧп нимее сыданча.

Чоохтирға кирек, Александр Шурышев – Минсуғ городтың чуртағҷызы. Ирина Викторовна палазын кічігдӧк пірее спорт кӧрімінең айғастырарға сағынған. Сашанаң пірдеезі тоғынарға ынабиндыр. Андада іҷезі Сашаны Минсуғда иппотерапияа ал чӧр сыххан. Иппотерапияның ӧӧн пӧгіні – кізілерні имнирі. Ирина Викторовна, тізең, оолғы пасха палаларнаң чоох алыссын, марығларда аралассын тіп сағынған. Аннаңар 1,5 чыл пазынаң Шурышевтер Сашаны ат спорты школазынзар пазындыр салғаннар.

Пеер саарбах алтынҷы чылы чӧр парир. Пастап оолахнаң Наталья Михайловна Цивилёва тоғынған, анаң Саша Лариса Александровна Тихонованың устаанынаң чазағ чӧрерінең айғасхан. Халғанҷы чыл хазии уйан спортсмен Элеонора Осадчаяның холында узын таптапча. Ат спортынҷа  марығларда Александр Шурышев ӧткін араласчаттыр. Ол, Хызылчарда, Дивногорскта, Сус аймаанда иртчеткен арға-мӧрійлерде кӱзін сынап, тӧреміл сыйыхтың орыннарға сыхча. Пӱӱл, тізең, ағаа улуғ марығда оғ полды.

Россияның ӧнетін Олимпиадазы сағынарға хазии чидіспинчеткен улусха кӧріл парған. Аның араласчылары 30 артиинаң спорт кӧрімiнде устарын кӧзітчелер. Олимпиадаа таллағ иртерге кирек чоғыл, оргкомитет адына сурыныс пічии ле ызылча.

Хакасияның ӧмезі марығда пастағызын на араласхан. Ол Москва облазында 25 – 29 июньда ирткен. Александр Шурышевнең хада спортшколаның директоры Татьяна Чупина, тренері Элеонора Осадчая, іҷезі Ирина Шурышева чӧргеннер. Чолға, чуртирына ахчаны Хакасияның физическай культура паза спорт министерствозы позытхан. Марыға парчатханда, медальлардағар пірдеезі сағынмаан. Чир-суғҷыларыбыс кирек кізілернең танызып аларға, марығ хайди иртірілчеткенін кӧріп аларға пӧгінтiрлер.

Саша ӱс марығда узын кӧзіткен. «Тоғыс чолы» («Рабочая тропа») марығда спортсмен чарғыҷының аймах чахығларын толдырча, кӧзідімге, ағаа пічікті читір пирерге кирек. «Англия чӧрізі» пасха оңдайлығ. Чарғыҷы Сашаа «вольт 20» тіптiр, спортсмен, ол сӧстерні оңарып, чахығны толдырарға кирек. Вольт ат спортында хурчағ полча, 20 – аның радиузы. Халғанҷызы cіліг чӧріс полтыр. Мында саарбахха оң полбиндыр. Ол орын чох халған. Тренер Элеонора Осадчаяның чооғынаң, спортсменнің пырозы чоғыл, амыр ат пирген ползалар, кирек килізерҷік. Таныхтирға кирек, ӧнетін Олимпиадада спортсменнер пирілген атха мӱніп марығласчалар.

2022 чылда ӧнетін Олимпиаданың Россия Спартакиадазында 17 регионның спортсменнері араласханнар. Тиксі алза, 69 кізі. Оларның аразында Александр Шурышевтің ікі хати кӱмӱс медаль утханы махтағлығ.

Региондағы пӧлии

Марығда араласхан соонаң спорт школазының ӧмезі наа тыныс алып алған тиирге чарир. Москва облазынаң айланғандох, тренерлер ӧнетін Олимпиаданың региондағы пӧлиин азып алғаннар. Кӱскӱзін грант ахчазына республика синінде кинек спортсменнер аразында марығлар иртiрібіскеннер. Анда школаның 11 спортсмені араластыр.

Пу кӱннерде ат спорты школазынзар 2023 чылға палаларны алып пастабыстылар. Олимп спорт кӧрімiнең айғазарға сағынчатхан олғаннарны 9 – 14 частығдаң алчалар, хазии уйан палаларны – 10 частығдаң. Секцияа чӧрері тикке. Пічіктерні  23 декабрьға теере аларлар. Адрес: Ағбан г., Чкаловтың ор., 39.