Пайрамнығ тӧреен кӱнi. Чон ӱгредиинiң отличнигi, Россияның тиксi ӱгредиинiң аарластығ тоғынҷызы, Хакасияның саблығ ӱгретчiзi Тамара Султрекова ӱр ниместе пайрамнығ тӧреен кӱнiн таныхтаан

ХЫНҒАН ТУЗЫ

Кiчiг частығ олған-узах Бондарев аалдағы мал имҷiзiнiң участогы хыринзар удаа кил парҷаң. Анда мал-хусты имнеен соонаң шприцтер кӧп тастал парҷаңнар. Палалар, оларны чыып, постарының ойнаҷаң орыннарынзар ал парыбысчаңнар. Анаң, постарыох сағын тапхан ах платтарны тартынып, ах халаттарны кизiп, шприцтернi холларына алып, удур-тӧдiр «имнеҷеңнер». Ана пу олғаннарның аразында Тамара Тохтобина полғанох. Ол iдӧк, улуғ ӧс парза, имҷi поларға сағынған.

Паза хызыҷах чайғының халғанҷы айына тың хынҷаң. Андада аның тӧреен кӱнi нооза. Оларзар аалҷы кӧп чыылыс парҷаң, сыйыхтар сыйлалҷаңнар. Стол ӱстӱнде ас-тамахтың аймағы полҷаң. Ағаа хоза, пу туста чистектер хайнадылчалар, мискелер тусталчалар.

– Бондарев аал андада Асхыс аймаанзар кiрҷең. Iҷем, наа хоных тӧстеп, андар Таштып аймаандағы Чыланнығ аалдаң кӧскен. Ӧӧй пабам Илбек Ада чаадаң кинек айланған кiзi полған – Владимир Владимирович Юдинов. Тай iҷемнең ағамға iдӧк Бондаревте чурт салынарға килiс парған. Iҷем кӧп чирде тоғынған. Аннаңар мин ӧӧнiнде тай iҷемнең ағамда полҷаңмын. Ағам аалдағыларның хастарын хадарҷаң, тай iҷем колхозта iстенҷең. Ӧӧй пабам, пiр азағы чох полып, аар тоғыстарны ит полбаҷаң, хой хадарарға ла сыданҷаң. Хада тӧреен харындас-пиҷелер чох полғаннар. Аннаңар минi чағыннарым улуғ хыныста паза паарсаста ӧскiргеннер. Iҷемнің ӱгренер оңдай чох полған. Аның ӱчӱн ол минi ӱгредiг алып алзын тiп сағынҷаң, школада чахсы ӱгренерге кӧӧктiрҷең. Позы ол хығыр полбаҷаң, че мағаа книгалар хығырарға удаа чахыҷаң, – кiчiг тузын сағысха кирген Тамара Ивановна.

Іди ол Бондаревтегi школада «тӧрт», «пис» паалағларға ӱгренгеннер санында полҷаң. Пионерлер, анаң комсомоллар чыылығларында ӧткiн араласчаң. Андада олар, пасха школалардағы ӱгренҷiлер чiли, чаҷын, тимiр чығарынаң хынып айғасчаңнар. Ибде дее аның прай ниме чахсы полған.

Пiрсiнде, тiзең, Тамараның iҷезi тың ағырыбысхан. Ана андада хызыҷахтың имҷi полар сағызы уламох тыып пастаан. Ағаа iҷезi полған на сай чоохтанҷаң нооза: «Имҷее ӱгренiп алзаң, минi хайди даа имнеп аларзың». Че, хызыҷах 9 класста ӱгренчеткенде, iҷезi ах чарыхтаң парыбысхан. Соонаң, кинен полып, ӧӧй пабазы, ол аны «папка» тiп адаҷаң, ӱреп парған. Ӧкiс халған Тома, хайдағ даа аар полза, тай iҷезiнең паза ағазынаң хада чуртап, 10 классты тоозыбысхан. Анаң Хызылчардағы имҷiлер институдынзар кiрiп аларға сағынған, iҷезiне пирген сӧзiн толдырарға.

ПОС ЧИРI АРТЫХ

Ачырғасха, ол чыл ағаа талаан полбаан. Баллар кӧмес читпеен. Iҷезiнiң туңмазы Надежда Николаевна андада Хакас облазының устағ-пастаанда iстенчеткен. Ол чеенiн областьтың ӧӧн имнег туразының терапия пӧлиинзер санитарка поларға кир салған. Тамара Тохтобина анда пiр чыл тоғын салған. Олох чылда неделяда ӱс хати Ағбандағы имнег училищезiнзер тимнеглiг курстарға чӧрген. Чиит хыс Хызылчардағы имнег институдынзар кiрiп аларға сағынған нооза.

– Бондаревсер Кiчiг Ноныптаң улуғ сӧбiре кӧс килген. Он азыра пала полған, неке. Iҷем ӱреп парғанда, хызыҷахтарның пiрсiнең ӧӧре полыбысхабыс. Улуғ ӧс парғанда, Зина Ортын Азиязар парыбысхан. Пiрсiнде, мин санитарка полып тоғынчатханымда, ол мағаа пiчiк пас пирген. «Тӱрчедең синiң тынанҷаң тузың полар. Арса, ааллап кил парарзың?» – пазылых полған анда. «Сынап таа чи, ноға пар килбеҷең?» – сағыныбысхам. Надя пиҷемнең хада чӧптескем. Ол чаратхан, чолға ахча хос пирген. «Август айда институтсар сыныхтағлар иртерлер. Анҷааға теере хайди даа айлан», – теен чағыным. Че мин анда халғам, – чооғын узаратхан саблығ ӱгретчi.

Таджиктер чирiнде халып, ол Душанбедегi текстиль фабриказынзар тоғысха кiрiбiскен. Олаңай тоғысчы полған.

«Анда хайди чуртапчатханнарын кӧрiп алғам нооза. Ахча чыынып, соонаң имҷее хайди даа ӱгренiп аларбын тiп пӧгінібіскем мин», – теен ол.

Iди пiстiң чир-суғҷыбыс чылығ чирде пис чыл чуртап салған. Ол тус аразына ӧӧрелерi ибзер нанғлабысханнар, тузы чит парғаннар, ирге парып, сӧбiре тӧстееннер. 20 час ас парған Тамара Тохтобина iдӧк ибзер килiбiзерге чаратхан.

– Айланғанда, Надя пиҷемзер парғам. Ол миннең пис чыл алнындағы чiли чоохтаспинча. «Аннаң андар хайди поларға сағынчазың?» – хатығ сурыбысхан. Газета тудындыри пирген. Устығ салаазынаң пiр чарлағзар кӧзiтче. Анда Ағбандағы ӱгретчiлер институдынзар ӱгренерге кiрерге сағынчатханнарға тимнеглiг курстар тӧстел парғаннаңар пазыл партыр. «Рабфак» адалҷаң андада. Мин пiр дее iкiнҷiлес чох андар парарға чарадыбысхам. Ағбанзар айланғанда, трикотаж фабриказынзар тоғысха кiрiбiскен полғам. Орындағы стаж ползын тiп. Анзын кӧрiп, курстарға сах андох алып алғаннар. Полған ол 1975 чылда. Таллап алғам мин орыс филологиязын. Курстарға чӧрiп, пiр чыл пазынаң институтсар ӱгренерге кiрiп алғам. Андада iҷеме пирген сӧзiмнi толдырбааныма тың сағыссыраам. Че, имҷi полбаанда, хайди даа чахсы ӱгретчi поларбын тiп чаратхам. Iди мин институтты 1980 чылда тоосхам, – чоохтап пирген Тамара Ивановна.

ПАСТАҒЫ ЧӰРЕКСIНIСТЕР

Олар Таштып аймаандағы Чыланнығ аалдаң сыххан оол Николай Султрековнаң хада студент тузындох хоных тӧстееннер.

– Пiс 1976 чылда хоных хон салғабыс. Пiр чыл пазынаң Саша оолғыбыс тӧреен. Пiс аны, теестезiп ӱгренерге чӧрiп, ӧскiргебiс. Оой полбаан. Че чахсы кiзiлер хаҷан даа поладырлар. Пiрсiнде институттың деканы пiстi позынзар хығыртыбысхан. Иртiрчеткен ӱчӱн хырыстырарбыс тiп сағынғабыс. Ол, тiзең, пiстi пӧзiк пiлiстер кӧзiтчеткен ӱчӱн махтаан паза лекция-параларның тоозазына чӧрбеске чарадығ пирген. Паза улуғ алғыс миннең хада пiр комнатада чуртаан хыстарға. Олар, коменданттың чарадиинаң, пiске орын позыдып, пасха комнаталарзар кӧзiбiскеннер. Соонаң пiске институт ӱгретчiлерiнең хада пiр хадылда комната пирiлген, – аннаң андар чоохтаан чуртас чолынаңар Тамара Султрекова.

Институт тоосханда, ол тустарда андағ полған, аны Пии аймаандағы Новотроицкай аалдағы школазар тоғынарға ызыбысханнар. Чиит специалист андар 3 частығ палазынаң хада парыбысхан. Тамара Ивановна анда 5-ҷі паза 7-ҷі класстардағы ӱгренҷiлерге орыс тiлi паза литература уроктарын апарған.

– Чуртазымдағы пастағы урокты мин хаҷан даа сағыста ал чӧрчем. Азынада тимненген дее ползам, тың чӱрексеем. Минiң иң пастағы пӧгiнiм олғаннарға орыс тiлiнiң паза литературазының тузазын, ноға оларны ӱгренерге киректелчеткенiн чарыт пирерi полған. Сағынчам, мин аны толдырыбысхам. Палалар минзер матап кӧргеннер. Хайди хакас кiзi орыс тiлiнең чахсы чоохтасча тiп сағынғаннар. Соонаң мин iди чӱрексiбинiбiскем. Позыма киртiнiс пол килген. Пу школада тоғынчатханда, мин iдӧк устағҷыларның паза завучтарның ӱс айлығ курстарын иртерге маңнанғам. Пии аймаанда халған ползам, пiрее аалдағы школанаң устирға даа ызыбызарҷыхтар, неке. Че пiр чыл пазынаң пiс Ағбанзар парыбысхабыс, – ӱлескен ол. 

 Тамара Ивановнаның хада хонғаны пiр курсха кiчiг паза хакас филология пӧлиинде ӱгренген. Институт соонаң ол, Ағбандағы iстiндегi киректер пӧлиинзер тоғысха кiрiбiзiп, сӧбiрезiн Новотроицкай аалдаң Ағбанзар ағылыбысхан. Чиит сӧбiрее пастап пiр комната пирiлген, анаң улуғ квартира аларға тееске турғызыбысханнар.

– Ағбандағы школаларда ӱгретчiлер читкiҷе полған. Аның ӱчӱн август айда чон ӱгредии пӧлиинзер килерзер, кӧрербiс тееннер. Че Надя пиҷем пионерлер туразында хоза ӱгредiг ӱгретчiзi киректелчеткенiн пiлiп алған полтыр. Кӱскӱзiн андар парарзың, анаң 18-ҷi школада орын позып парар теен ол. Чарас салғам аннаң. Че пiрсiнде ӱгредiг устанызы хыринҷа иртчеткем. Август ай полған. Кір кӧргем, арса, орын пол килдi тiп чiзе. Анда пiр ипчi одырчатхан. Изеннезiп, хайдағ кирекнең кiр килгенiмнеңер ағаа чоохтап пиргем. «Тохта, тохта, – чазыннарында хасхланып, мағаа нандырған. – Ол ӱр ниместе ле кiрдi нооза. Ады-солазын пазыбох салғам... А, мына таап алдым... Иван Иосифович Мамышев. Национальнай школаның устағҷызы. Ол хакас тiлiн пiлчеткен орыс тiлi ӱгретчiзi кирек теен. Хакас тiлiн пiлчезiң ме?» Мин «чох» теем. Че, пар табырах драма театрынзар, анда Ағбандағы ӱгретчiлернiң конференциязы иртче. Иван Иосифовичтi анда таап, чоохтас кӧр теен ол ипчi, аның тасты кӧрiмiн, хайдағ тонанҷыхтығ поларын чарыт пирiп. Мин, драма театрынзар парып, национальнай школаның устағҷызын таап алғам. Аннаң хада чоохтасчатханда, iдӧк матап чӱрексеем, – чарытхан Тамара Ивановна.

ПОҒДАРХАЗЫ – ӰГРЕНҶIЛЕРI, ӦРIНIЗI – ПАРХАЛАРЫ

Че ол тик чирдең не чӱрексеен. Иван Иосифович Мамышев аны пiр кӱнiндӧк тоғысха алып алған. Ол полған 1981 чылда. Тамара Ивановна Султрекова национальнай школада орыс тiлi паза литература уроктарын апар сыххан. Ағаа хоза, чиит ӱгретчiнi 5-ҷi класстың устағҷызына турғызыбысханнар.

– Пастап най сидiк полған. Ӱр тоғын полбассым тiп сағынғам. Школа интернаттығ нооза. Анда ааллардаң килген палалар чуртапчалар. Олар хакас тiлiнең не чоохтасчалар. Аның ӱчӱн мағаа, пос тiлiн ӱгренмеен кiзее, хатығ чухчаң. Тӱрчедең, тiзең, мин хакас тiлiн ӱгренiп алғам, чоохтас сыххам. Мағаа хай-хай оой пол парған. Улуғ алғызым читiрерге сағынчам минi удурлаан ӱгретчiлерге. Олар прайзы улуғ опыттығ полғаннар паза пос профессиязына тың хынҷаңнар. Иван Иосифович Мамышев школа устағҷызы полған. Аның орынҷызы Анна Алексеевна Белянкина мағаа iдӧк чахсы хабасчаң. Орыс тiлi паза литература уроктарынаң Елизавета Григорьевна Кулагашева, Изольда Георгиевна Иптышева, Тамара Михайловна Боргоякова полысчаңнар. Анна Фёдоровна Алахтаева ол туста хакас тiлi паза литература ӱгретчiзi полған. Ол мағаа iдӧк методика саринаң тузалығ чӧптер пирҷең. Аныңох хоостыра мин хакас палаларның оңдай-хылыхтарын пiлерге ӱгренiп алғам тиирге чарир, – узаратхан Хакасияның саблығ ӱгретчiзi.

Iди Тамара Ивановна Султрекова национальнай школада, анаң Н.Ф.Катановтың адынаң национальнай гимназия-интернатта 2017 чылға теере орыс тiлi паза литература ӱгретчiзi полып тоғын салған. Iстенiс чолын аннаң андар даа узарадарҷых, че ол, оолғының паза хызының, Ольга 1984 чылда тӧреен, палаларын ӧскiрерге полызарға тiп, тынаға сығыбысхан. 

Пӱӱнгi кӱнде Тамара Ивановнанаң Николай Михайловичтің ӱс пархаҷах. Чоохтирға кирек, Тамара Ивановна iҷезiне паза позына пирген сӧске турысхан. Ол чон ӱгредиинiң отличнигi, Россияның тиксi ӱгредиинiң аарластығ тоғынҷызы, Хакасияның саблығ ӱгретчiзi полча! 30 азыра чыл чон палазына пiлiс пирген ӱгретчi iстенiс чолын ам на пастапчатхан чииттерге мындағ ӧӧн чӧп пирче:

– Иң пурнада олғаннарны ӱгренерге, пiлiске тартыларға, ӱгрет саларға кирек!

Паза хайдағ даа ӱгретчiнiң поғдархазы аның пӧзiк чидiглерге читкен ӱгренҷiлерi поладыр. Орыс тiлi паза литература ӱгретчiзi Тамара Ивановна Султрекованың iдӧк чайаачы кӧңнiлiг ӱгренҷiлер асхынах нимес.

– Мин оларнаң тың поғдархапчам, чуртастарындағы чидiглерiне полған на сай ӧрiнчем. Пӱӱнгi кӱнде чайаачы ӱгренҷiлерiмнiң аразында Анна Самринаны адирға чарир. Ол МГУ-дағы журналистика факультедiн тоосхан. Амды орындағы телевидениеде хабарҷы полча. Хакасияның культура министерствозының пресс-хачызы Аскар Артамонов минiңӧк ӱгренҷiм. Ол Новосибирсктегi университеттiң журналистика факультедiнде ӱгренген. Кристина Боргоякова – техническай наукаларның кандидады. Амғы туста Москвада тоғынча. Мин чайаачы ӱгренҷiлерiмнеңер нинҷе дее чоохтирҷыхпын... – ӧрiнiзiнең ӱлескен Тамара Ивановна Султрекова.

Ноға август аның хынған айы полчатханнаңар пiс алнында чарытхабыс. Пӱӱл ол теестегi пайрамнығ тӧреен кӱнiн iдӧк улуғ ӧрiнiснең удурлаан. Хада хонғанынаң, пала-пархаларынаң хада. Пiс тее Тамара Ивановна Султрекованы алғыстапчабыс паза хазых, часка алғапчабыс.