МЕССЕРШМИДТ ХАКАС ЧИРІНДЕ
09.02.2022
Хабарлар
Тархын ізінӌе. 2022 чыл Хакасияда Археология чылы тіп чарлалиан. Пістің чирде археология тоғыстары 300 чыл мының алнында пасталғаннар
Пістің саблығ ученайыбыс Яков Иванович Сунчугашевтің чорыхчы Даниил Готлиб Мессершмидттеңер пасхан чооғы «Д.Г.Мессершмидт Хакас чирінде» тіп адалған.
1721 чыл тоозыл париғанда, I Пётр хан Сибирь чиріне ысхан наука экспедициязы Ким суғ чирінзер читкен. Анынаң устаан Д.Г.Мессершмидт. Ол Германияда тӧреен, андох имӌі пілізін алған. Олох туста ол ботаника, зоология паза іскеркі чоннарның тіллерін ӱгренген. 1719 чылда ол, Россия правительствозына чалланып, Сибирьзер сыххан. Аның полысчызы полып чӧрген орыстарға пленге кірген капитан Ф.И.Табберт. Аның нациязы швед полтыр. Соонаң ол, чирінзер айланып, дворянин адын алып, Страленберг полып, Сибирьзер чӧргеннеңер улуғ книга, пазып, чарыхха сығарған.
Экспедиция Краснотуранск острогта турған, аннаң сығара ибіре чирлерні ӱгренерге чӧрген полтырлар. Пістің чирде олар илееде наукаа кирек нимелер чыып алғаннар. Амғы пілістер хоостыра алза, Мессершмидт археология, этнография, тіл, география наукаларына кӧп істезіглер, чыып, пічікке кир турған.
Иң пастағызын ол Хакасияда кӱргеннерні наука саринаң арғыстарынаң хада хазып пастаан. Ол тоғыс 1722 чылда январь айда Ким суғдаң 3-4 километр тоғыр чирде иділген. Анаң февраль айда Мессершмидт кізілерінең хада 16 соорлығ Кимнің пус чолынӌа Хызылчар городсар инібіскен. Андартын Енисейск городсар чол тутхан.
Чайғызын, тізең, ол экспедиция 34 кӧлӌең паза чалаң аттығ паза 21 кізіліг Ачых тура (амды Ачинск) пастыра пурунғы Хакас чирінзер чол салған. Ачых турадаң сығып, Тигір кӧлге читкеннер. Ол кӧл ам «Улуғ кӧл» адалча. Чолами Мессершмидттің полысчылары ікі чирде кӱрген хасханнар. Че чахсы ниме таппааннар: пурунғы тустардох кӱргеннерні хас салған полтырлар.
Тигір кӧл пастыра киліп, чорыхчылар Сыра кӧлге читтірлер. Аннаң сығып, Уйбат - Нин, Узун чул - Пуланнығ кӧл, Кічіг Сыр - Улуғ Сыр, Улуғ Паза - Ис пилтіріне теере чол салғаннар. Ис пилтірінде ол туста аал пазы Кӱстімек тіп кізі полтыр. Ырахтын килген кізілерні ол хакастар кибірінең сыйлаптыр. Экспедиция араласчылары прай ла чӧрген паза кӧрген чирлерде кӱргеннерні паза хумартхы тастарны пічікке пазып одырӌаңнар. Амғы Орджоникидзе, Шира, Асхыс аймахтарындағы чирлерде паза Уйбат істінде олар «хуртуйах» тастарны кӧргеннер. Піреезін хоостааннар, пасхазын, синеп, санға алғаннар.
Даниил Готлиб Мессершмидт - пістің чирдегі пурунғы тастардағы пічіктерні пастап санға алған ученай. Экспедиция, Ағбан суғны кизіп, Арбыт, Табат, Киндірліг аалларӌа иртіп, Сойан острогсар читкен. Ол острог Ким суғның оң саринда турған.
Пу ааллар аразында чӧрчеткенде, мыңдағ алӌаас полтыр. Пір аалда хакастар, Мессершмидттің экспедициязын кӧріп, албан чығӌаң пастыхтар килді тіп, ікі кизек хызыл хыдат товарын, хыдат тамкызын, сӱт, пызылах паза араға читіртірлер. Экспедиция пастығы албанға араласпинчабыс тіп чоохтап пиртір.
Наука кізілері Сыда суғ хыринда чуртапчатханнарның кибірлерін пічікке пастырлар. Кӧзідімге алза, час паланы пастағы неделяда ӱс хати чуупчалар. Наа тӧреен паланы иң пурун чуртха кірген кізінің адынаң адаӌаң осхастар. Пыролығ кізі аба пазының алнында харғаныс сӧстерін чоохтаӌаң полтыр. Чарғы, тізең, піди иртчең осхас. Чарғылатчатхан кізі адайның паза кииктің аразында турғызылӌаң полтыр. Чарғы тоозылза, киикті позытчаңнар, анзы хайдар чӱгӱрзе, пыролығ кізі аңның соонӌа істес парарға кирек паза пу аалның чирінзер аның чолы чабылча.
Ӱреен кізіні хайди чыыпчазар тіп сурғаңда, андағылар чоохтаптырлар: «Хомдызына охчаа паза соған салчабыс». Ибіриинде иң чахсы мӱнӌең адын соғып, идін чіӌеңнер. Ат теерізін, тізең, сойып, пазынаң хада узун ағасха хаптырып, ӱреен кізіні чыған чирінің ӱстӱнде силбеңнеде іл салӌаң полтырлар.
Ах Ӱӱс паза Хара Ӱӱс суғлар аразында чуртапчатхан хакастар Мессершмидтке алты хыллығ чатхан паза хомыс кӧзіттірлер. Чатханның харачағының узунын паза тоғырхызын синеп пастырлар, чатханның ойнаанын истіп, чорыхчылар аны пічікке киртірлер. Хомысты олар гитараа тӧӧй тіп таныхтап салтырлар.
Прай даа аалларда хахпаснаң чабылған ибіӌектерні кӧргеннерін пасханнар. Олаңай чонның аар чуртазын сизінгеннерӧк. Аалларда олар ноо ниме хайди адалчатханын прай сурастырып алчатханнар. Ол туста пазылған хакас сӧстер амға теере тузаланыста.
1722 чылда сентябрь айда Мессершмидттің экспедициязы Ким суғӌа Хызылчарзар инібіекен. Олар чыған пічіктер алынӌа книганаң сыхпаан. Тиксі Сибирьде чӧріп, Д.Г.Мессершмидт Россияның наука академиязына 23 том пасхан паза кӧрген нимелердеңер пирібіскен.
Автор :
Яков СУНЧУГАШЕВ, «Чалтырама Адам чирі» книгадаң
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 |
| 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
| 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
| 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
| 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
