ТӦРЕЕН ЧИРІБІС ТАРХЫНЫН ІСТЕСКЕНІ АҒАА ААРЛЫҒ
09.02.2022
Хабарлар
Россия науказының кӱніне. Пістің хазнада 8 февральда Наука кӱні таныхталча. Эдуард Киргинеков - Л.Р.Кызласовтың адынаң чир-суғ ӱгренӌең музейнің наука тоғынӌызы. Аның пӧгіні археология экспонаттарын, чыып, істезіп, алынӌа кӧзідіглер тимнеп, чон хайиина сығарары полча
САҒЫНҒАН САҒЫЗЫ
Ортын класстағы саарбахтың кӧңніне тархын уроктары тың кірҷең. Аның ирткен чӱс чылдағы революция паза гражданскай чаа тустарынаңар кӧп ниме пілері килҷең.
«Хорылыстар, хазна, кізілер хайди табырах алысчалар?» - ӱрӱкчең оолах. Соонаң, улуғ класстарда, школазар Ағбандағы институттың ӱгретчілері кил турҷаңнар. Олар ӧнетін чӧптезіг хоостыра школа тоосчатханнарны пӧзік ӱгредіг заведениезінзер кірерге тимнеҷеңнер. Полған на предметче алынҷа. Ана андағ курстарда Эдуард Киргинековтың чӱрее уламох тибіреп парған. Школа соонаң хайдар ӱгренерге парарын ол іле пілген.
- Ачырғасха, ӱгретчінің ады-солазын сағысха пір дее кир полбинчам. Че аның Чир-суубыс тархынын тирең пілгені мині тың чапсытхан. Мин аны ахсым азынып исчеңмін. Ол туста, мин не нимес, чииттер прайзы даа тархыннаң айғазар кӧңніліг полғаннар нооза. Орыстинаң чоохтаза, «мода» полыбысхан. Институттың тархын факультедінзер ідӧк асхынах нимес кізі кірерге сағынған. Андада пір орынға 20 кізі полҷаң! - чооғын пастаан Эдуард Николаевич.
Че Ағбандағы 19 № школаны тоосхан оол андағ таллағны иртібіскен. Ӱгретчілер институдының тархын факультедінің студенті полыбысхан. Ол анда хынып ӱгренген.
Пастағы курс соонаң, тізең, аны археология практиказына пар килерге чӧптееннер. Чиит оол тоғырланмаан.
- Ол практика мағаа мыннаң мындархы чолымны ас пирген тиирге чарир. Археолог кем полчатханын пілбеен полғам нооза. Мин анда Ленинградтаң килген пӧзік пілістіг специалисттернең танызып алғам, оларнаң кӧп чоохтасхам. Анаң ідӧк археологиянаң айғазарға чарадыбысхам. Нинҷе кинде мин андада хығыр салғам, - кӱлімзіреп ала чооғын узаратхан наука тоғынҷызы.
Пір чыл пазынаң Хакасияның чир-суғ ӱгренҷең музей устағңызы Людмила Петровна Мылтыгашева тархын факультедінің ікі студентін тоғысха алып алған - ікінҷі курстағы Эдуард Киргинековты паза пастағы курстағы Евгений Данькинні. Оолларның пӧгіні, музейдегі фондта чыыл парған археология экспонаттарын иптеп, кӧзідіглер тимнеп турары полған. Таныхтирға кирек, Евгений Николаевичнең Эдуард Николаевич амға теере хада істен парчалар.
- Піс ікӧлең музейдегі археология кӧстеенің пастағҷылары полчабыс тиирге чарир. Пістің алнында андағ кӧстег чох полған нооза. Аннаңар улуғ алғыс читірчебіс музейнің устағ-пастаана пу киректі тилідерге оңдай пирчеткен ӱчӱн, - теен Эдуард Киргинеков.
АРХЕОЛОГ ТОҒЫЗЫНАҢАР
Аның искіриинең, хазнада археология кӧстеен тилітчеткен музейлер асхынах нимес. Оларда ідӧк чир алтынаң хазылған экспонаттар хайраллалчалар, чон хайиина сығарылчалар. «Че археологиянаң айғасчатхан наука тоғынҷылығ музей Хакасияда ла, неке. Мин андағ чорыхтарға удаа сыхчам. Пурунғы тас-обааларны хазарға чарадығ мағаа институт тоосхандох пирілген», - тіпче ол.
ХАЙДИ ТОҒЫНЧАЛАР?
- Экспедициялар аймах-пасха поладыр. Хайзы-да ікі ле неделя узарапча, хайзы-да ӱс-тӧрт чылға сӧӧ тартыл парыбысча. Пілдістіг, син чалғызан на тоғынминчазың. Синнең хада пӧзік пілістіг этнографтар, геологтар, хоосчылар айғасчалар. Чир хасчаң кӱстіг иреннер чох ідӧк кирек киліспес. Пістің ӧменең итчең тоғыс. Ӧӧнінде чылның чылығ тустарында андағ чорыхтарға сыхчабыс. Хысхызын, тізең, чир алтынаң хазылған ниме-нооны істесчебіс, оларның пӱдізі, кемнер тузаланғаны, хайдағ чӱс чылда полғаны хоостыра сағыс-кӧрізібісті пасчабыс. Анаң ол сан пирісті Москвадағы археология институдынзар ысчабыс. Піске андағы специалисттернің рецензиязын хайди даа алып аларға кирек. Орта чоохтаза, хазнаның ӧӧн городындағы ученайлар чӧбі археологтың тоғызын паалапча, тоғысты аннаң андар апарарға алай апарбасха чӧп пирче. Іди чыл сай! Аннаң пасха, піске археология экспонаттарын Россия музейінің каталогынзар кир саларға кирек. Мындағ наука сан пирізінең пасха, полған на сай аймах конференцияларда араласчабыс. Паза мағаа, музейде тоғынчатхан специалистке, чир алтынаң хазылған ниме-нооны, алынҷа кӧзідіглер тимнеп, чон хайиина сығарар оңдай пирілче. Амды піс пылтыр чирдең хасхан ниме-нооны істесчебіс, санға кирчебіс. Прай иптеп салзабыс, ідӧк алынҷа кӧзідіге сығарарбыс, - чарытхан археолог.
Чоохтирға кирек, пылтыр музейнің наука тоғынҷызы Эдуард Киргинеков устаан ӧме - чибіргіҷе кізі - Хойбал чазызында тоғынған. Оларға чӧптернең чахсы хабасхан тархын наукаларының докторы Игорь Леонидович Кызласов. Тиксі 23 муң квадрат метр чир істезілген. Прай 500 азыра - хола, тимір, керамика - ниме-ноо паза сӧӧктер табылған. Археология тоғыстары Майрых разрезі орнында апарылған. Мындағ оңдайнаң музейге ахча тоғынып алар оңдай пирілген.
- Археология тоғыстарын кем дее чахыпча. Олаңай кізі ползын алай пірее пірігіс. Кӧзідімге, хайдағ-да аалның чуртағҷызы ибі хыринда сӧӧк алай кӱрген таап алған. Аны хайди даа істезібізерге кирек. Сынны чоохтаза, ағаа тус илееде парыбысча.
Ирткен чылда ідӧк Асхыс аймаандағы Казанов, Асхыс ааллар хыриндағы тимір чол хазында археология тоғыстары алғым парғаннар. Анда хоза тимір чол салары кӧрілче. Аннаңар, РЖД чахии хоостыра, иң пурнада хыриндағы кӱрген-обааларны істезерге киректелген, - чооғын узаратхан Эдуард Николаевич.
Археологтарға федеральнай бюджеттең ахча ӧӧнінде хазнаныңох хайииндағы объекттерні істезеріне позыдылча, алай андағ тоғыстар утхан грант ахчазына иртірілчелер.
ӦРІНІСТЕР ПАЗА ХОМЗЫНЫСТАР
- Сӧӧктерні хазарға чарабас тіп кӧп истерге килісче. Археологтар тоғызына хынминчатханнар илееде. Че, минің кӧрізімнең тархынны пілерге сағынчатхан ученайларға чирні хаспин ниме-де істезерге киліспинче. Кӧзідімге алып аларға чарир анатомия предметті. Кізі істі-харнын пілбеенде, аны пір дее істес полбас нооза. Археологтарның андағох - обаа-кӱргеннерні хазыбыспаанда, тархынның ӱзі-тӱбіне тӱзер паза оңдай чоғыл. Мин мындағ оңдайнаң пістің чир-суубысты істезер кізі хайди даа поларға кирек тіп сағынчам. Хайдаң-да килген нимес, пістің национальностьтығ кізі! Хакасияның позының істезігҷізі поларға кирек! - ӱлесче кӧрізінең Эдуард Николаевич.
Чоохтирға кирек, пістің кічіг чир-суубыста археологтар кӧп нимес. Оларның иң пастағылары паза саблығлары Леонид Романович Кызласов, Яков Иванович Сунчугашев, Игорь Леонидович Кызласов полчалар. Хайди таныхтапча Эдуард Николаевич, олар археолог тоғызын хынып паза тикке толдырҷаңнар, кӧп чапсых ниме тапханнар. Прай ол ниме-ноо Хакасияның ӧӧн музейінде хайраллалча.
- Олар тиксі чонның поғдархазы паза піске турыстыра кӧзідім полчалар. Пу ученайлар наукаа улуғ хозым иткеннер. Мин хакастарның иң пурунғы чӱс чылларындағы чуртазын істесчем. Хайди мин пілчем, пастағы кӱргеннер 5 муң чыл мының алнында пол килгеннер! Аның алнында чи ниме полған? Анзы мағаа тың чапсых, - тіпче археолог Киргинеков.
Ол археолог чолын таллап алғанына хаҷан даа ачырғанмаан паза ачырғанминча. «Ол минің ӧдізім, - тіпче Эдуард Николаевич. - Тоғысха тус читпин парчатханы ла пірееде хомзындырча».
Я, чуртас оңдайлары хоостыра ағаа ікінҷілирге киліскенӧк. Музей тоғызынаң пасха, Хакас хазна университедінде студенттерге лекциялар даа хығырған. Че чӱреене чатчатхан тоғызы ағаа тың аарлығ полған. Ол, чахсы сағынып алып, археология киреенең аннаң андар айғазып пастаан. Диссертация тоғызын паспаан, ідӧк музей тоғынҷызы полча. Аның чуртазындағы ӧӧн чӧлее сӧбірезі полча. Эдуард Николаевич Киргинеков - тӧрт паланың пабазы. «Ипчімнең піс пастағы курс соондағы археология практиказында чағын танызып алғабыс. Ол тархын ӱгретчізі полча», - чооғын тоосхан пӱӱнгі матырыбыс.
Піс науканаң айғасчатхан улусты профессиональнай ӱлӱкӱннең алғыстапчабыс. Прайзының тоғызы тӱзімніг парзын.
ХОЗА ТАНЫҒ. 8 февраль Эдуард Николаевич Киргинековха ікі хати танығлығ. Россия науказының кунінде аның тӧреен куні! Аны тӧреен кӱнінең ідӧк чылығ алғыстапчабыс.
Автор :
Александра КАРАМЧАКОВА
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 |
| 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
| 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
| 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
| 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
