ХАКАСПЫС АЛАЙ ТАДАРБЫС ПА?
14.01.2022
Хабарлар
Пічікке нандырығ. Ӱр ниместе Таштып аалдаң пічік кірген. Анда сурығлар пирілче. Оларға нандырчабыс
Мына ол пічік: «Мин пістің чалғыс газетабысты хынып паза ситкіп хығырчам. Уламох олғаннарға чарыдылған «Ноға-ноғаҷахтар» страницаны хығырарға хынығ. Іди ирткен чылда хырлас айының 17-ҷі кӱнінде сыххан номерде ӧдіктердеңер тілбестеглер пиріл парған. Хайиимны «сапыйан» маймах тартхан. Ол пістің хара ӧдікке уғаа тӧӧй. Минің іҷем аны иреннер, кӧбізін аңчылар, кисчеңнер тічең. Ноға ол «хара ӧдік» тіп адалғанын ічем чоохтап полбаан.
Паза минің мындағ сурығ пар. Пістің ученайларның сағызынаң, мының алнында Хакас чирінде хайдағ ла чон чуртабиндыр. Хырхыстар, тадарлар, анаң усанабас хакастар пол парғабыс. Хайдаң сых килген тадар чоныбыс, анаң ноға ол чох пол парған? Пістің улуғларыбыс постарын «хакас» тібечеңнер.
Ідӧк мындағ сурығ. Орыс иреннер ипчілерін піди махтапчалар: «Кӧйчеткен ибге кірер паза чӱгӱрчеткен атты тохтадар». Пістің иреннер ипчілерін хайди махтидырлар? Оларның сағыстарын пілерге хынығ поларчых».
Л.Е.ЧЕЛТЫГМАШЕВА
Хығырығӌының пастағы суриина піди нандырарға чарир. Мының алнында хакас иреннер тахазы чох узун тӱрейліг нымзах тууп маймахтар кис чӧрӌеңнер. Оларны кӱннің сай кисчеткеннеңер «хара ӧдік» адаӌаңнар. Сапыйан ӧдікті орыс тіліндегі «сафьян» сӧстең тілбестеен поларлар. Анзын ӱлӱкӱннерде кисчеңнер.
Ікінӌі сурии тадарлардаңар алай хакастардаңар полған. Ідӧк хырхыстар хайдаң сыхханнаңар піліп аларға харасча. Ол сурығны маңат чарыт пирген тархын наукаларының докторы Игорь Кызласов позының «Хакасы» книгазында. Ол 2017 чылда сыххан. Аннаңар ол книгадаң нандырығны пирчебіс.
Россия империязы позының чирлеріне тӱрк тілліг чоннарны хосчатханда, оларны прайзын татарлар адаӌаңнар. Іди Крым татарлары, Хазан татарлары, Сибирь татарлары пол парған. Пістің чонны Минсуғ татарлары тіп адаӌаңнар. Аннаңар піс позыбысты тадар тіп аданӌаң полғабыс.
Анаң Илбек Октябрь революциязы соонаң 1917 чылда июнь айда Чарков аалда хакас чонның ікінӌі съезді полған. Анда ученай Степан Дмитриевич Майнагашев тадарларны хакастар тіп адирға чӧп пирген. Ол тустаң сығара пістің чон хакас полыбысхан. Степан Дмитриевич аны позы сағынып албаан. Хагяс алай хакас атты пурунғы тустох Хыдат пічіктерінде таныхтааннар. Соонаң орыс ученайлар А.А.Ярилов, Д.А.Клеменц, Н.Н.Козьмин паза даа пасхазы Минсуғ татарларын алай ба инородецтерні хакастар тіп адирға чӧп пирӌеңнер.
Хырхыс сӧстеңер чоохтаза, Хыдат ӱлгӱлері пістің эра алнындох Ким суғ хыринда чуртапчатхан динлиннерні паза кӧс килген гяньгуннарны «хырхыстар» тіп адааннар. Соонаң хырхыстар пу чирлерде ӱлгӱ тутчатхан кізілер пол парғаннар. Россияның воеводалары пістің чирзер кірчеткенде, пічіктерінде «Киргизская землица» тіп таныхтааннар. Ол тустарда мындағы чирлерде хырхыс сӧӧктіг пиглер кнес пол турғаннар. (Кӧзідімге алза, Иренек хан). Оларның ӱлгӱлері тӧлдең тӧлге парӌаң. Аннаңар хырхыс сӧс ол этническай нимес, че политическай термин пол парча.
Ноға Ортын Азиядағы хырхыстар пістің чирні пос-тарынина санапчалар? Хырхыс ученайлар паза оларның саблығ писательі Чингиз Айтматов позының «Белый пароход» улуғ чооғында хырхыстар Тянь-Шань тағларынзар Ким суғ хазынаң кӧс парыбысханнар тіп санапчалар. Че пістің саблығ ученай Леонид Романович Кызласов ол Ортын Азиядағы хырхыстарны пасха чон тіп таныхтаан. Олар Тянь-Шань тағларынзар Хыдаттың алтынзархы чирлерінең сыххан одырлар. Оларның андада аттары даа пасха полған. Ноға олар хырхыс пол парғаннар? Мында пазох 17-18 чӱс чылларзар айланарға кирек, хаӌан Россия империязы Сибирь паза Ортын Азия чирлерінзер кірібіскенде, андағы чоннарны прайзын даа хырхыстар тіп адааннар. Казахтар даа хырхыс-кайсактар полғаннар. Анаң Илбек Октябрь революциязы соонда ол Тянь-Шань тағлары хыринда чуртапчатхан чон хырхыс тіп аданған. Че пістің аристократ сӧӧктіг хырхыстар тадар полыбысханнар, анаң 1917 чылдаң сығара хакастар тіп адан сыхханнар.
Хығырығӌының паза пір сурии полған: хайди пістің иреннер постарының ипчілерін махтапчалар? Андағ сурыға полған на ирен пос оңдайынӌа нандырар. Итсе-де, пістің алыптығ нымахтарыбыста даа хайӌылар ипчі чоныбысты махтаӌаңнар: аар айланза, ай осхас, пеер айланза, кӱн осхас, иңнілеріне иліг сӱрмес чайылча, арғазына алтон сӱрмес чайылча. Иртен турза, абахай ипчі алтын столын сығара тартча, столға чиистің тадиин, арачын астың хатиин турғысча. Ыырӌылар тӧреен чирінзер кірібісселер, пістің алып ипчілер иреннернең тиңнең тиңе харбасчалар.
Пістің алып ипчілерібіс кӱлӱктер паза абахайлар!
Автор :
Илья ТОПОЕВ
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
| 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
| 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
