ЧАЗЫТ ПІЛІСТЕРНІ ХАЙРАЛЛАПЧАТХАН ТАНЫҒЛАР
15.12.2021
Хабарлар
Аал-городтарыбыс аттары. Орджоникидзе аймағы 1935 чылда тӧстелтір. Че пастап ол Саралинскай район тіп адалтыр, Сыралығ Ӱӱс (орыстап - Сарала) суғ хоостыра. Районның кіні Теплая речка аал полтыр
Ыраххы Кавказта тӧреен, саблығ революционер полған грузин оолның фамилиязын аймах 1955 чылдаң сығара ал чӧрче. Ідӧк 1959 чылда аймахтың кіні Копьев станциязар кӧстір. Аалның тилізі Ачых тура (Ачинск) - Ағбан тимір чол пӱдіриинең палғалыстығ. Копьев аал, тізең, XVIII чӱс чылда Копьев фамилиялығ садығҷы кізідең пасталтыр.
Орджоникидзе аймағының тағ-суғ аттары пістің ӧбекелерібіс, тӱрк чоны, мында хас-пуруннаң чуртаанынаңар киречі полчалар. Хакас чирінің пасха аймахтарының амғы топонимиязында, тағ-суғ аттарында, самодий паза кеттер топонимнері таныхталча, мында, тізең, саңай хакас алай пурунғы тӱрк паза амғы чылларда пӱткен орыс аттары. Нимедеңер олар чоохтапчалар? Топонимика істезіглері кӧртісчелер, топонимнер, ӧӧнінде суғлар, улуғ суғлар аттары, орыңдағы чоннар алысса даа, хас-пуруннаң алыспин тузаланылчалар. Пасха тілге кіріп, оларның пӱдізі ле алай кӧрімі ол тілнің тапсағлары хоостыра алысча. Аннаңар алынҷа чонның тархынын істезерінде пурунғы топонимнер туза, олар хайдағ чон ол чирде чуртаанына ӧӧн киречі полчалар. Хакасияның тархын книгазында пазылғаны хоостыра тӱрктер Ағбан паза Ким суғлар хазынзар 2300 чыл мының алнында килтірлер. Аның алнында, топонимика танығлары хоостыра, пу чирлерде угрофин, самодий паза кет тілліг чоннар чуртаптыр. Сағынчам, Орджоникидзе аймағындағы топонимика пу кӧрісті сала сайбапча. Андағы тағ-суғ аттары хоостыра тӱрк тілліг чон алай пістің ӧбекелерібіс пу чирлерде, пастағҷы полып, чуртас салынғаннар тіп чоохтирға чарир.
Ноғадаңар? Ӧӧн суғлар аттары — Ах Ӱӱс, Хара Ӱӱс, Иргі Ӱӱс, Сыралығ Ӱӱс, Тӱлгӱ чул - прайзы хакас паза пурунғы тӱрк тілінең пӱткеннер. Таныхтирға кирек, хакас тіліндегі «ӱӱс» сӧс пурунғы тӱрк тіліндегі «ӧгӱс» сӧстің амғы кӧрімі (формазы) полча. Хакас тілін школада ӱгренгеннер прайзы чахсы пілчелер, ғ,г,к,ң,х тапсағлар, ікі ӱнніг тапсағ аразына кір парзалар, тӱс халчалар - іди ӧгӱс -> ӱӱс пол парған. «ӧгӱс» сӧс пурунғы тӱрк пічиинің хумартхыларында, обааларда пазылған пічіктерде учурапча.
Ноға мин пу пічиимде тархын паза топонимика суриина сала тирең арах теелчем. Ӱстӱнде таныхтаан Хакасияның тархын киндезін хығырып алған пірее пасха чонның кізізі хыйғазын салыбысча - сірер дее мында пасха чирдең килген чонзар тіп. Андағларға Орджоникидзе аймағындағы пурунғы топонимия чахсы нандырығ пирче - піс мында хас-пуруннаңмыс тіп.
Хайхастығ сіліг чир-чайаан Орджоникидзе аймағында. Аймахтың 70 % халын тайғаа, пӧзік тасхылларға килісче. Чабынған хар-пузы хайылбас тасхылларда ах кииктер чуртапчалар. Аймахта саналығ тағдаң чылҷаң паза тиксі хысхы туризм чахсы тиліпче. Ідӧк аймахта туристтернің хайиин тартча Копьевтаң 18 километр оортахта орныхчатхан саблығ Пічіктіг тағ (Сулекская писаница). Анда «Сулеки» музей-заповедник тиліпче.
Орджоникидзе аймағыңда паза хости орныхчатхан Шарып, Ужур аймахтарда хакас тілінің хызыл диалектінең суулапчатхан (чоохтасчатхаң) хакастар чуртапчалар. 2013 чылда пу аймахтарда, хызыл диалектінің пӱӱнгі синін істезіп, тіл экспедициязын иртіргебіс. Салтар хомзыныстығ полған - хызыл диалектінең 60 часха чидібіскен паза ас парған на улуғлар чоохтасчалар. Аңдағ пай, сіліг диалект тілі чітчеткені ачырғастығ.
Амды Орджоникидзе аймағындағы ааллар аттарынаңар.
Хайди хығырығҷы сизінче полар, ааллар аттары, тиксі топонимияа паза чуртас ағынына тӧстеніп, ідӧк хакас, пурунғы тӱрк паза амғы орыс сӧстерінең пӱтчелер. Хакас тілін пілчеткеннерге мында пілдізі чох аттар чоғыл даа тиирге кирек.
Суғ хоостыра адалған ааллар санына кірчелер: Ӱӱс аал (с.Июс) - «ӱӱс» сӧстеңер ӱстӱнде чоох парған. Сыралығ Ӱӱс аал (с. Сарала) - хызыл диалектінде сыра - кедр полча, орыстап Кедровая река полар. Улуғ Сӧӧт аал (с. Большой Сютик), Кічіг Сӧӧт аал (с. Малый Сютик) - пу аалыҷахтар Сӧӧт сууҷах хоостыра адалғаннар. Ол саба, алтынзарых чуртапчатхан хакастар тал ағасты сӧӧт тіп адапчалар. Ол оңдайнаң Сӧӧт суғ - Тальниковая река пол парча. Ааллар ХХ чӱс чыл пасталчатхан туста тӧстелтірлер. Ағас-хыр аал (д. Агаскыр) паза Кӧкінек аал (д. Когунек) ідӧк суғлар хоостыра адалтырлар.
Аалларның хакас пастағҷы алай тӧстегҷізінең палғалыстығ аттар: Хозаннар аал (орыстинаң с.Конгарово), Хоғай аал (д. Кагаево), Хоңых аал (д. Кожухово), Кобяков аал, Майрастар аалы (с.Новомарьясово).
ХХ чӱс чыллар пасталған туста пеер кӧскен кізілердең пасталған ааллар, хайзылары пастағҷының адынаң адал парғаннар: Монастырлар аалы (с. Монастырево) - Монастырев кізідең, с. Устинкино (хакастап - Наа аал), Хуруннар аал (с. Горюново), Костин аал (с.Костино).
Гражданскай чаа тузында хызылларның ЧОН отряды устағҷызының паза саблығ писательнің адынаң адал парған Гайдаровск аал. Пӱӱнгі кунде А.П.Гайдарның гражданскай чаа тузындағы киректерін аймахти паалапчалар. Сағысха кірче тіл экспедициязын иртірчеткен туста аға-ууҷалардаң искен чоохтар, хайди Ос кӧлде Гайдарның паза Соловьевтың чааҷылары хазыр чааласханнар. Ол чаа соонда кӧлде 3 кӱнге теере хан туртыр. Ол полтыр тӱгенҷі чаа.
Хуйулығ хайа аал (д. Подкамень) хости тағ адынаң адалған. Главстан паза Приисковай ааллар аттары производствонаң палғалыстығ.
(Узарааны полар)
Автор :
Радион СУНЧУГАШЕВ, филология наукаларының кандидады
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 |
| 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
| 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
| 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
| 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
| 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
