ПАСХАЗЫНА ТЫС ПИРБЕС КІЧІГ ЧАЛҶЫ
10.11.2021
Хабарлар
Пайрамнығ тӧреен кӱні. Хакас литературазы тӧстегҷілерінің пірсі полған Василий Кобяковха пӱӱл кӱскӱзін 115 час толарҷых. Аны сағысха киріп, чайаачы кӧңніліг чир-суғҷыбыстың чарых чылтыс осхас хысхаҷах чуртас чолынаңар хоос танығлар
ПОЗЫНА АЙАБАС
Хыйға ӧбекелерібіс орта таныхтаӌаңнар: пабазы чох халған пала чарым ӧкіс, іҷезі чох халған пала саңай ӧкіс. Іди саңай ӧкіс халған он частығ оолағас, саңай иргілен парған тоныҷаан тӧзене-чабына, тадылығ уйғаа пастырыбысхан. Пазох паарсах холлығ, нымзах ӱнніг іҷезі аны матап иркелетче, састарын сыйбастырча. Оолағас, тізең, ағаа чазырхап, ӧкіс позы хайди ирееленчеткенін хоптан парча.
Кинетін не аның учазы улуғ даа кізі сыдас полбас ағырыға ачи тӱскен. Че оолағас тура хонарға маңнанмаан, хаастаң хатығ ӱрілген хамҷы аның хуруғ ла сӧӧк хабырғаларын саңай сыы сабысханға тӧӧй пілдірген.
- Арғаас чӱлме, чиирге ле пілчезің!.. Хойларны хайдар тарадыбысхазың? - чазаа толдыра абоғырча пай кізі.
Изер ӱстӱнде одырчатхан поғда кӧрімніг ирен хамҷызынаң кічиҷегес парасханахты аннаң-мыннаң на улдурча, тӱкӱрӱгі саңай пытыраанҷа хысхырча, он частығ чалҷызына сала даа айабинча. Пу хорғыстығ кирек хайди ла тоозыларҷых ни, сынап оолағастың ізестіг нанҷызы аттың кизін азағын ызырыбыспаан полза. Адай хапханына чочып, ат кинетін не алнынзар атыххан - ээзі, пір азаанаң ізеңее хаап парып, чирҷе салбахтап ала чабал табыснаң аахтап, кӱргенніг чазыда чіде халған. Оолағас, андағ нимені кӧріп, хахап таа парған. Кічиҷегес айаҷахтарынаң харах частарын сырайынҷа чысхлап ала тур килген, тоныҷағын хахтабысхан, иңні азыра тастабызып, харағы ла кӧрчеткен чирзер пастырыбысхан...
Мына мындағ оңдайнаң чарытча позының оой нимес ӧкіс чуртазын писатель Василий Кобяков «Айдо» повезінде. Хакас литературазының тӧстегҷілерінің пірсі полған чайаачы ус Шира аймаандағы Оспа аалда 10 сентябрьда 1906 чылда чох-чоостар сӧбірезінде тӧреен. Он частығда ӧкіс халып, кічігдең сығара пайларда чалҷы пол чӧрген. Аннаңар литература істезігҷілері «Айдо» повесть позының чуртазынаңар пазылған чайаачы тоғыс тіп санапчалар, киртістіг кӧзідімнер ағылчалар. Итсе, Василий Андреевич тее тоғырланмаҷаң.
ХАҶАН ЧУРТАС ХАЙНАПЧА
Василий Кобяков, тізең, чуртас чолында кӧп ирее-чобағ кӧрген, аймах сидіксіністер тобырған даа полза, ӧзіп алған, чонына туза ағыларға харасхан. Іди ол, саарбах тузына чидіп, комсомолға кірібіскен, Шира аймаандағы Кӧл пилтірі аалда Александр Топановнаң хада, драма кружогын тӧстеп, ойыннар турғызып пастаан. Чииттерге прай чайаачы тоғыстарны постарына толдырарға килісчең. Хайдағ даа сидіктер тоғасчатса, оол-хыстар маңнаныстығ тобыр турғаннар. Пірее хати аалдағы клубта сала ла хараа тооза одырбаҷаңнар.
Кӧл пилтірі аалдағы драмкружокка тӧстеніп, Ағбанда хакас театрын тӧстир сағыс тӧреенде, аның ӧткін араласчылары Александр Топанов, Василий Кобяков, Иван паза Николай Коков харындастар пасха чииттернең хада городсар килібіскеннер. Мына хайда саңай маң чох чуртас пасталыбысхан. Хакас оол-хыстарға туғаннарынзар хонарға даа парарға киліспинібіскен. Теестегі ойыннар тимнирі, халых-чарыдығлығ чорыхтарнаң Хакасияның аалларынҷа чӧрері ӧӧн пӧгіннері полыбысхан. Чалыннығ чӱректіг оол-хыстар читкен чидігде тохтабаҷаңнар, постарының алныларында уламох нандырығлығ пӧгіннер турғыс турғаннар.
Хайнапчатхан чуртастың ортызында хайынчатхан Василий Кобяковты партияның Хакасиядағы обкомынзар хығырыбысханнар. Пастыхтар хығырчатханда, парарға кирек. Анда ол Хызылчардағы совет-партия школазынзар ӱгренерге парчатханын піліп алған. Тоғырланарға чарабас, ол Хакасиядағы иң ӧткін комсомолецтер санына кір партыр. Аннаңар аны ӱгренерге ызардаңар чарадығ алылтыр. Чиит оол піди сизініп одырчатса, позын хайдағ-да пастых тоғызына тимнепчеткен осхастар. Ол, тізең, чайаачы тоғыснаң айғазарға кӧнігібіскен.
Хызылчарда ӱгрен килгенде, аны Шира аймаанзар чииттернең тоғынарға ысханнар. Пазох ла уйғу чох хараалар пасталыбысхан. Ааллардағы оол-хыстарны чыып, драмкружоктар тӧстирге, ойыннар турғызарға, халых-чарыдығлығ тоғыснаң айғазарға килісчең. Драмкружоктарға чӧрчеткен оол-хыстарға ойыннарны позы пас тастабысчаң. Мында чиит оолның чайаачы узы матап тилеен. Ол Александр Топановнаң хада тоғынчатханда, соонаң саблығ драматург пол парар нанҷызы хысхаҷах ойыннарны позы табырах пазыбысчаң. Амды прай ол тоғысты ағаа толдырарға килісче. Полысчаң-хабасчаң кізі чоғыл нооза. Че ӧкіс оол сидіксіністер алнында тӧдір пазынмин турған.
ПУШКИННЕҢ ТАНЫСХАНЫ
Тоғысха кӱс хылыхтығ постаң оолны Хакасияның устағ-пастаа Новосибирсксер ызарға чаратхан. Ол тусха орта Василий Кобяковтың чоохтары, кибелістері, очерктері, хысхаҷах ойыннары «Хызыл аал» газетада удаа сыхчаңнар. Новосибирск городта, тізең, хакас тілінең тимнелген учебниктерні сығарҷаң пілістіг кізі киректелчеткен. Аннаңар даа Василий Кобяковты андар сала даа ікінҷілес чох ызарға чаратханнар.
Наа орын, наа тоғыс. Че холны пос-пас саларға пір дее киліспинче. Ол сылтағнаң чайаачы кӧңніліг чир-суғҷыбыс сах андох тоғысха чапсынча. Хакас тілінең учебниктер сығарар планны тудығ чох толдыр турарға кирек. Аннаңар даа ағаа пірее хати администратор даа, редактор даа, корректор даа поларға киліс парҷаң. Андағ аар чӱкке ол сыданҷаң, тоғызын сыбыра маңнаныстығ паза кӧрілген тусха орта толдыр турарға харасчаң. Олох арада чир-суғҷыбыс позының кӧңнінең аймах тоғазығларда, орындағы писательлернің чыылығларында аралазарға харасчаң. Чуртапчатхан орнынзар хайдағ даа туста айланза, Александр Пушкиннің пірее кибелізін хығырып албаанда орғанзар пастырбаҷаң. Андағ оңдайнаң нинҷе ле хати уйғу чох хараалар иртірді ни. Саблығ Пушкиннің хайхастығ паза аптастығ кибелістері чайаачы кӧңніліг оолға иң артых им-том полҷаң.
Пірее хати Александр Пушкиннің кибелістерін хакас тіліне тілбестирге харасчаң. Позының пілізін сыбыра алғыдарға кӱстенчеткен хакас оол чахсы оңарҷаң - мындағ саблығ поэттің кибелістерін пос тіліне тілбестирі уғаа нандырығлығ тоғыс. Ол даа сылтағнаң пу чайаачы тоғысты чахсы толдырарға пар-чох узын салҷаң, туснаң санаспаҷаң. Чоохха киліскенде, мындағ хоза танығ идерге чарир: тӧреен чирінзер айланғанда, Василий Кобяков Александр Пушкиннің чайаачы узынаң иң чахсы таныс кізі пол парған. Аннаңар, Хакасияда саблығ поэттің пірее танығлығ кӱніне чарыдылған пайрамнығ иир полза, ӧӧн сӧс сыбыра В.Кобяковха пирілҷең.
Хакас тілінең тимнелген учебниктерні Новосибирскте сығарған чылларны Василий Андреевич позының чуртазындағы иң тӱзімніг тусха санаҷаң. Чайаачы тоғыснаң даа кӧп айғасхан, учебниктер дее илееде сығарған. Че иң ӧӧн ӧрінізі - позына саблығ Александр Пушкинні чағыннадып алғаны. Оңарылыстығ, чайаачы тоғыснаң айғасчатхан хакас оол чир ӱстӱнде андағ поэт пар полғанын пілген, че аның кибелістерінің паза поэмаларының тирең сағыстарын улуғ городта ла оңарып пастаан.
ӰГРЕТЧІ ТОҒЫЗЫ
Хайди таныхтапчалар литература істезігҷілері, хайда Василий Кобяков кӧріне тӱзер, сах андох аны ибіре чуртас хайнап пастабысчаң осхас. Анзын мындағ даа улуғ нимес кӧзідім чахсы киречілепче тиирге чарир. Пір хати ағаа тӧреен-ӧскен аалындағы школада ӱгретчі полып тоғынарға киліскенін сағысха кирерге хынҷаң улуғ частығ писатель, пістің редакцияның ветераны, хакас пічиин тӧстирінде ӧткін араласхан Тимофей Балтыжаков. Ол 91 часха читіре чуртаан.
- Хаҷан Василий Андреевич школада тоғынчатханда, аның уроктарында ӱгренҷілер ле нимес, іҷе-пабалары даа полып аларға харасчаң осхастар. Хыйға паза хоос сӧстіг чайаачы усты прай даа ӱгренҷілері махтаҷаңнар, аның тиңнестіріглері, сӧспектері хонҷых аалларҷа даа табырах тарап парыбысчаңнар, - сағысха кирҷең Тимофей Николаевич.
Уроктарны чиит оол, ағаа андада 23 ле час полтыр, ӱгредіг программазынҷа нимес, пос оңдайли иртірерге харасчаң. Аал чуртағҷыларына чахсы таныс кӧзідімнерні тиңнестіріге ағылып, революция соондағы чарых чуртасха тартыларға хығырҷаң одыр. Позының пай пілізінең пір дее харанмин ӱлесчең, чир-суғҷыларына туза ағыларға харасчаң. Олох арада позы сыбыра пілізін алғыдарға кӱстенҷең, книгалар кӧп хығырҷаң, хайҷы-тахпахчыларнаң тоғазып, чоох-чаахнаң одырып, саадап парыбысчаң. Андағ туста улуғ частығларны тың на маңзырабасха сурынҷаң, махалығ тиңнестіріглерні, хоос сӧстерні пасхлап аларға кӱстенҷең, ӧбекелерібіс артысхан пай тілібісті хайраллап халарға прайзын даа хығырҷаң. Ол даа сылтағнаң, неке, наа учебниктер тимнирінде ӧткін араласчаң, сурыныс-чахығларны табырах толдырыбысчаң.
- Наа учебниктер тимнепчетсе, прайзыбысха даа маң чох полҷаң. Че пірее хати тынанарға кирегӧк. Аннаңар, ӧӧн тоғызыбысты ӱр нимеске тохтадып, чоох-чаахнаң одырыбысчаңмыс. Мындағ туста Василий Кобяков прайзының хайинда пол парҷаң. Хоос литературадаңар чоох апарарға хынҷаң, нанҷы-арғыстарын Лев Толстойның, Максим Горькийнің паза даа пасха орыс писательлернің книгаларын хығырарға чӧптеҷең, хоос сӧснең хайди сибер тузаланчатханнарына хайығ айландырҷаң. Соонаң илбек Пушкин пастағы орынға сыххан, - сағысха кирҷең Тимофей Балтыжаков.
Хайдағ даа маң чох тус полза, Василий Кобяков Хакас театрын сыбыра хайығда тутчаң. Чағын тоғынҷызы Александр Топановтың сурынызы хоостыра хысхаҷах ойыннар пасчаң. Пістің чонның ӧткін хылыхтығ ооллары аалдағы чииттернің чуртазынаңар сыбыра сағыссыраҷаңнар. Кӧл пилтірі аалда чуртапчатханда, постары тӧстеп алған драмкружоктың сидіксіністерін ундутпаҷаңнар нооза. Мында иң ӧӧні пос тілінең пазылған хысхаҷах ойыннар читпинчеткені харахха тасталҷаң.
- «Хызыл аал» газетаның иргі номерлерін кӧрглепчетсе, анда Василий Кобяковтың чайаачы тоғыстары удаа сых турғанына хайығ айландырчазың, - чоохтирға хынҷаң полған редакция ветераны Елена Абдина.
Елена Антоновна позы Василий Кобяковты кӧрбиндір, аннаң тоғаспиндыр, че чылығ сӧстер кӧп истір. «Ортын сыннығ, кӱрең сырайлығ, табырах хайыныстығ, иптіг чоохтығ полған тіҷеңнер», - чоохтаҷаң саблығ хабарҷыбыс.
АЙДОНЫҢ ӦРІНІЗІ
Василий Кобяковтаңар пасчатханда, аның иң ӧӧн чайаачы тоғызына теелбин иртерге чарабас. Итсе, аның «Айдо» повезінеңер Хакасиядағы прай даа критиктер паза литературоведтер пасханнар. Сала даа ікінҷілес чоғыл, чиит чайаачы устар даа аны хайығ чох артыспин турарлар. Полған на кізінің позының кӧрізі-паалии поладыр нооза. Мағаа даа студент тузында хакас литературазының тӧстегҷілерінеңер курстағы тоғыс арачылирға киліскен. Устағҷым полған Дмитрий Иванович Чанков. Ол туста Николай Георгиевич Доможаков таа изен-хазых полған. Пістің ӱгретчібіс Василий Кобяковтаң он часха ла кічіг нооза. Олар 1930 чылларда литература марығларында араласчаңнар, чайаачы устарның халых-чарыдығлығ тоғыстарын уламох пӧзік синге кӧдір турарға харасчаңнар. Аннаңар мағаа істезігліг тоғыста тузалығ чӧптер пирҷең кізілер табылғаннар.
Сала соонаң Хакасияда олған литературазы хайди тилееннеңер статья тимнепчеткенде, пазох ол туссар айланарға киліскен. Василий Кобяковтың «Айдо», Георгий Кучендаевтің «Майорның ӧскені» паза Михаил Коковтың «Ӧріністіг тоғазығ» чайаачы тоғыстарынаң тиңнестірчеткенде, кічіг чалҷының хой хадарарға полысчатхан ізестіг нанҷызы Чохырах, Якын пай он частығ ӧкіс чалҷыны хамҷынаң сохчатханда, кічіг ээзінің алнын алып, чабал сағыстығ кізінің адын соо азаанаң ызырыбысча. Ат, чочып парып, алнынзар сегіргенде, Якын пай, аңдарылып, пір азаанаң ізеңее ілін парча, чирҷе сӧӧртеле халча. Аның чабал табызы хайда-да ырахта чіде халча.
Он частығ ӧкіс чалҷы харах частарын чысхлап ала, хыйа пастырчадып, улуғ сағысха тӱсче: нӧӧс, аның ирее-чобағлығ чуртазы пір дее алыспас? Кічіг ээзінің аар сағыстарын тарадарға харасчатхан чіли, Чохырах, ағаа чазырхап, кӧксінзер сегірче, харах частығ сырайын чалғапча. Оолағас аны мойнынаң хуҷахтабысча, ачын пайның айағ чох холларынаң позытхан ізестіг нанҷы-полысчызын матап алғыстапча. Чохырах полбаан полза, Якын аны хайди ла чобат саларҷых ни. Харын даа, адайы, аның алнын алып, атты хуйдурыбысты. Амды ағаа наа чуртас ӱчӱн чазыттығ кӱрес апарчатхан улуссар кӧні чол. Хайдағ даа пай аны чалҷаа аларға хынмас, арғаасха санабызар.
Аннаңар Айдо позының чуртазын наа хоных ӱчӱн кӱресчеткеннернең палғалыстыр саларға чарадыбысхан. Чохырах аннаң хада парған.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 1 |
| 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
| 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
| 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
| 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
| 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
