Абаза городтың тиліҷең оңдайлары
06.03.2024
Хабарлар
Абаза город пазы Валентина Филимонова
Тиліc чолынҷа. Тайға пори орныхчатхан Абаза город позының сілиинең Хакасия чуртағҷыларының даа, аалҷыларның даа хайиин тартча. Пӱӱнгі кӱнде ол хайди тиліпче? Абаза городтың пазы Валентина Филимонова пу паза пасха сурығларға нандыр пирген
– Валентина Николаевна, Абаза городтың халғанҷы чыллардағы тилізінеңер чоохтап пиріңер: хайдағ тоғыс толдырыл парған, хайдағ предприятиелер тӧстелген паза алғыдылған?
– Абаза – город тӧстепчеткен пір предприятиеліг моногород. «Абазадағы рудник» ООО-да орындағы чуртағҷыларның кӧбізі тоғынча. Руда аныпчатхан промышленностьтаң пасха, Абазада ідӧк кічіг пос кирее ӧткін тиліпче – ағас тимнелче, халас, кондитерскай ас-тамах сығарылча паза кип-азах тігілче, садығ ӧңненче. Пӱӱнгі кӱнде городта маркетплейстерде садығ апарар оңдайларнаң тузаланарға чочынминчатхан чиит паза ӧткін идінҷектер тоғынчалар. Олар амғы туснаң тиңнең тиңе парчалар.
– Сірернің городыңар экономиказының хайдағ отрасльлары ӧӧн полчалар? Хайдағ проекттер ол кӧстеглерҷе чуртасха кирілчелер?
– Абазаның экономиказы ӧӧнінде промышленность ниме-ноо сығарызынаң пӱтче. Іди промышленность ниме-ноо сығарызына 70 % килісче, 27,9 % – чарытхы читіреріне, оор паза суғ тарадарына. Пу кӧстегҷе «Абаза-Энерго» ООО паза ТЭЦ тоғынчалар. 2,1 % – ниме-ноо тимнирі, ӧӧнінде ағас паза ағастаң ниме-ноо тимнирі («АЛПК» ООО, ідӧк идінҷектер) паза ас-тамах сығарызы («Кондитер», «Абазадағы промхоз» ООО паза пасха даа пос кирее).
Саннарны кӧрзе, Абазаның экономиказы ікі улуғ предприятиедең, 36 кічіг паза ортын предприятиедең, 95 микропредприятиедең, 259 идінҷектең пӱтче.
Городта автотранспорт предприятиелері, ікі чурт-коммунальнай хоных организациязы, ӱс тиксі ӱгредіг школазы, музыка школазы, тӧрт олған сады, олған чайаачызы кіні, бассейнніг спорт школазы, ікі Культура туразы, музей паза ӱс библиотека тоғынчалар.
– Инвесторларны тартарынҷа паза оларға хабазарынҷа хайдағ тоғыс апарылча?
– Интернетнең тузаланып, піс Абазадаңар толдыразынаң искір пирерге кӱстенчебіс. Идінҷектернең хада-пірге тоғынчатханыбыс пістің сайтта ідӧк искірілче. Орындағы идінҷектернең сыбыра палғалыс тутчабыс. Оларға искірігліг паза ахчалығ хабазығ пирчебіс, бизнес-проекттер тимнирге полысчабыс. Халғанҷы пис чыл аразына піссер аймах проекттернең 30 азыра инвестор айланған: квадрокоптер сығарызынаң пасти турист базазы пӱдіриине теере.
– Пу отрасльлар паза инвестиция проекттері тилізінде республиканың тузазы хайдағ полча?
– Абаза чуртас-экономика тилізі алнында парчатхан орынның (ТОР) статузын алып алған сылтаанда, городта пічікке тур салған паза тоғынчатхан предприятиелер льготалығ налогтар тӧлепчелер.
2022 чылға теере пісте ӱс предприятие пічікке кирілген, че аймах сылтағлар ӱчӱн проекттері чуртасха кирілбееннер, ол санда чуртас-экономика тилізі алнында парчатхан орындағы оңдайларҷа тоғынчатхан чіли. Ол оңдайларның пірсі – 20 тоғыс орнын тӧстирі. Иң асхынах чал ахчазы сині (МРОТ) ӧс парғанда, идінҷектерге пу оңдайны толдырарға сидік полыбысхан. Аннаң пасха, банктардаң паза пасха структуралардаң ахчалығ хабазығ алар оңдай чох полған, ідӧк закон хоостыра наа ла тоғынып пастапчатхан предприятиелернің парыстары чох полча, аннаңар оларның алымға ахча алар оңдайлары чоғыл. Пос киреенің тоғызына ідӧк пандемия паза санкциялар хомай теелгеннер.
Городтың устағ-пастаа прай сидіксіністіг сурығларны искірче. 2023 чыл пасталғанда, Хакасияның экономика тилізі министерствозы мындағ статусты аларына Федеральнай законодательствозар алызығлар кирерге кӱстеен. Хада-пірге тоғынғаны Абазазар алты инвесторны тартып аларға полысхан. Оларнаң чӧптезіглер иділген. Кӧрік айы тоозылғанҷа Россия Федерациязы правительствозы чарадығларда алызығлар кирілчеткеннеңер искірігде хол салыбызарларын паза Абазазар наа инвесторлар килерін сағыпчабыс.
Тимнелген проекттер хоостыра инвестиция сині 50 миллион салковайдаң ас парарға кирек. Ідӧк ол проекттерні чуртасха киріп, хоза 50 азыра тоғыс орны тӧстелер.
– Проекттерні чуртасха кирерінде паза хайдағ сидіксіністер сығысча? Олар хайди пӧгілчелер?
– Идінҷектернің, проекттерні чуртасха киріп, урунчатхан сидіксіністерін піс чапчаң пӧгібізерге кӱстенчебіс. Кӧзідімге, чир сурии полза, устағ-пастаа специалисттері аны иң пастап пӧкчелер. Регион правительствозының полызии кирек полза, министерстволарның даа, республиканың иң пӧзік должностьтығ кізілерінзер дее айланчабыс.
Прай сурығлар табырах пӧгілчеткеннеңер чоохтап полбас, че піс идінҷектерібіс кирее тилізін тіп прай кӱзібіс салчабыс.
– Абаза город регионның паза хазнаның хайдағ программаларында араласча?
– Абаза – пос оңдайлығ орын. Чыл сай городтың устағ-пастаа прай программаларға сурыныстар пирче, хайзыларында аралазарға чарир.
«Городта истіг оңдайлар тӧстирі» программада нинҷе-де чыл араласчабыс. Пис чыл аразына 27 миллион салковайға тоғыс толдырыл парған. Аның салтарларынҷа 17 тура ибіркізі паза кӧп чон чӧрчеткен 12 орын иптел парған.
«Хакас Республиканың транспорт системазының тилізі» программа хоостыра чоллар тыхтирына 115 миллион азыра салковай хорадылған, 8 ораманың тиксі узуны 10,7 километрге тиңнелген чоллар нааҷылал парғаннар.
Абаза городтың ДОЗ орамазындағы кӧп квартиралығ 14 туразы «Чуртағҷыларны изелчеткен чурттаң кӧзірері» программаа кирілген. Ол тураларда 126 квартира, хайзында 252 кізі чуртапча. Изелчеткен чурт фондының тиксі улии 3128 квадраттығ метрге тиңнелче.
Амғы туста ДОЗ орамазында пис хадыллығ тура пӱдірілче. Аның тиксі улии – 5750,8 квадраттығ метр. Пӱдірігнің паазы – 213,3 миллион салковай. Ахча ЖКХ алызығларына хабасчаң фондтаң, Хакас Республиканың паза орындағы бюджеттердең пирілген.
2023 чылда «Пӱӱнгі кӱндегі школа» национальнай проект хоостыра Л.Н.Загрядскаяның адынаң школада физикаҷа, химияҷа паза биологияҷа саннығ лабораториялар, робототехникаҷа чыынды азылғаннар. Оборудование тиксі 2,2 миллион салковайға алылған.
«Культура» национальнай проектче 5,7 миллион салковайға ӧӧн Культура туразының виртуальнай концерт залына оборудование алылған паза 6,7 миллион салковайға олған музыка школазы тиксі тыхталған. Пылтыр «Хакас Республиканың физическай культуразының паза спортының тилізі» хазна программазы полызиинаң Абазадағы спорт школазының бассейні нааҷылалған. Тыхтағ тоғыстарына 21,1 миллион салковай позыдылған.
«Кічіг паза ортын пос кирее паза пос кирее пастаана хабазары» национальнай проектче пис чыл аразына кічіг паза ортын пос киреене тиксі 50 миллион салковайҷа хабазығ пиріл парған.
Чылығ пирҷең сеть городха пиріл парған сылтаанда, ікі чыл аразына тиксі 3,2 километр чылығ пирҷең сеть тыхтал парған. Тыхтағларға 31 миллион салковай парыбысхан. Пу тоғыс «Хакас Республиканың коммунальнай инфраструктура тилізі паза чурт-коммунальнай полызығларын чахсы пирері» хазна программалары полызиинаң толдырылған. Ідӧк Абаза-Заречнай микрорайондағы котельнайзар хара таснаң одынып тоғынчатхан хоза хазан паза дизель станциязы алылғаннар.
Орамаларда чарытхы тартарынҷа улуғ тоғыс толдырыл парған. Иргі лампалар чарытхы ӱзӱрлеҷең 549 светильникке алыстырылғаннар. Аннаң пасха, пис чыл аразына орындағы бюджет ахчазына чарытхы ӱзӱрлеҷең 420 азыра светильник турғызылған.
– Городта кічіг паза ортын пос кирее хайди тиліпче? Пос киреене хайдағ хабазығлар кӧріл парғаннар?
– 2019 чылдаң сығара социальнай предприятиелер санына кірчеткен кічіг паза ортын пос киреене ӧткін хабасчабыс. Пу тоғыста піске «Кічіг паза ортын пос кирее паза пос кирее пастаана хабазары» национальнай проект полысча. 2021 чылдаң сығара Хакас Республика муниципалитеттері аразында пістің город пу хабазығны алчатхан даа, хабазығ алып, аны орта тузаланчатхан даа иң ӧткін араласчы полча. 2019-2020 чылларда кічіг паза ортын пос киреене хабазар муниципальнай программалар тилізіне 89,4 миллион салковай позыдылған. Ол ахчаның 47 % алай 41,8 миллион салковайын Абаза городтың идінҷектері алып алғаннар. 2021 чылда Хакасияның экономика тилізі министерствозы 56 социальнай предприятиені санға кир салған, ол санда 13 социальнай предприятие алай 23 % Абаза городталар. Оларның 9 предприятиезі тиксі 3,9 миллион салковай (алай пу пӧгінге позыдылған прай ахчаның 21 %) алып алған. 2023 чылда ӱс чиит идінҷекке республика бюджедінең 1,3 миллион салковай пирілген.
– Пу чағынғы чылларға хайдағ пӧгіннер турғысчазар?
– Пістің городта туризмні тилідер сағыс пар. Абаза сіліг тайға-тағлығ чирде орныхча. Піссер кӧп аалҷы, чорыхчы, спортсмен, турист кил парча. Пӱӱн хазна президенті орындағы туризм тилізіне пӧгін турғысча. Я, пістің кічіг город, че чапсых орында тайға паза тағ туризмін тилідерге чарир. Піссер ӧткін, экстрим тынағ соонҷа килерге чарир. Ідӧк сӧбіренең тынанар, хузух, харағай ағастығ арығҷа пастыр чӧрер, уғаа чахсы бассейнде сомар, тағларҷа сых чӧрер, музейде пол килер паза спортнаң айғазар оңдайлар пар.
Пістің городтың орыннарында ікі улуғ проект чуртасха кирілче. Оларның пірсі – Европадағы осхас тағдаң чылҷаң база пӱдірии.
Пӱӱл ас-тамах фестивальын иртірерге пӧгінчебіс. Сӧбіре хайызығларына, сӧбіре пос киреене улуғ хайығ айландырарға сағынчабыс.
.jpg)
«Абазадағы рудник» ООО-ның шахтазы
Пістің идінҷектерібіс сағынған сағыстарыбысты чуртасха кирерге полысчалар. Таныхтирҷыхпыс «Абазадағы рудник» ООО-ны. Пу предприятие ідӧк городыбыстың хоккеисттеріне чахсы хабасча, уламох олғаннарның «Металлург» хоккей ӧмезіне. Пістің кічіг паза чиит хоккеисттерібіс аймах синніг марығларда паза турнирлерде араласчалар. 2023 чылда олар Беларусьта пол килгеннер. Амғы туста Абазадағы рудник, спортсменнер паза город чуртағҷылары чыл ибіре тренировкаларға чӧрзіннер паза устарын тыытсыннар, тӧреен чирлерінзер уламох кӧп сыйых ағылзыннар тіп, чыл ибіре тузаланҷаң айғы ареназының пӱдіриинҷе проектті чуртасха кирерге пӧгінче.
Сомнар Абаза городтың устағ-пастааның
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы полызиинаң сығарылған)
Автор :
Чоохтасхан Оксана Челтыгмашева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
| 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
| 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
