Алызығлар кӧріндіре
18.01.2024
Хабарлар
Хакасияның экономиказының ӧӧн кӧстеглерінің пірсі – чир ис-пайын аниры
Кӱстіг хазна – ізестіг тиліс. Халғанҷы 25 чыл Россия, тиксі тилекейде позының орнын таныхтап, тӧреміл кӱрезіг апарча. Хакас чирінің тилізі ідӧк тиксі хазнаның чидіглерінең палғалыстығ
Пик палғалыста
Россияның чуртас-экономиказы тилізін алза, таныхтирға кирек, полған на он чылның позының хыйғызы пар: 2000 чылларда экономикаа наа тыныс пирерге кӧстег полған полза, 2010 чылларда – аны тилідерге, 2020 чылларда – хатығластарға пазындырбасха! Кӱстіг хазнаның иң пурун экономиказы кӱстіг поларға кирек, хайзы чонның чахсы чуртазына ӧӧн ӧзен полча паза чон чуртазының прай кӧстеглеріне тӱзімніг тилир оңдай пирче. Тиксі хазнаның тилізінең пик палғалыста аның регионнары: хай син ол алнынзар хаалапча, ол сингеӧк алнынзар хаалир оңдайны позының регионнарына пирче. Ӧӧні – ол оңдайларнаң орта тузаланарға, орта хабарға. Анзына чахсы кӧзідім полча Россияның паза Хакасияның халғанҷы 25 чылның тиксі чуртас-экономика кӧстеглерінҷе хайызығлары: промышленностьтағы, чир ис-пайын анирындағы, ағас паза аал хонииндағы, пӱдірігдегі, чол хонииндағы, ӱгредігдегі, культурадағы, спорттағы паза чонға хабазарындағы. Чон чуртазы харах кӧзіне алызып одырған...
2000 чыллар: экономикаа наа тыныс пирерге!
1998 чыл. Дефолт. Халғанҷы 30 чылның иң сидік экономика кризизі. 1998 чылда орғах айының 17-ҷі кӱнінде Россия позының ӧдістерін айландыр полбастаңар чарлабысхан. Россияның Ӧӧн банкы салковайны «позыдыбысхан», ол, тізең, хабазығ чох пілдірте тӱс парған: орғах айы ортызында 1 доллар 6 азыра салковай турған полза, ӱртӱн айы пасталарына 21 салковайға чит парған. Банктар, экономисттер пу алызығларға тимде полған ползалар, олаңай чуртағҷылар андағ киректі сағыбааннар. Тӱс парған салковай инфляция ӧзізіне сылтағ полған. Предприятиелер иңзеріл сыхханнар, банктар «чарылғаннар», анда ахчаларын хайраллаан чуртағҷылар, тізең, ахчазы чох халғаннар. Импорт ниме-ноозына паа кинетін пілдірте ӧс сыххан. Кізілер тоғыс чох халчатханнар. Бюджеттегілер чал ахчазын аларына ізенминчеткеннер. Экономиканың ӧӧн кӧзідіглері кӧріндіре тӱскен: налог чыыры хызырыл парған, сығарыс ӱс хати син парған, Россияның істіндегі паза тастындағы ӧдізі 300 миллиард долларға чит парған.
Мына пу сидік тусты иптіг тобыр парыбызарға Россияа ӱлгӱ пӱдізін тыыдыбызарға, аның устағҷыларын алыстырыбызарға киректелген. Наа ӱлгӱ дефолттың хазна экономиказына ӱрегліг теелізінең кӱрезіп пастаан. Законға аймах алызығлар кирілген сылтаанда, ниме-ноо сығарчатханнар, тоғыстарын нааҷылап, чырғалда импорт ниме-ноозын синдіргеннер. Мындағ кризисті иптіг тобырар пӧгіннең, Резерв чыындызы тӧстелген. Соонаң ол Россияа 2008 чылдағы тилекейдегі экономика кризизін тобырарға полысхан.
2010 чыллар: экономиканы тилідерге!
Тиксі алза, 2010 – 2020 чылларның кӧзідіглері чӧпсіндірбинче. Россияның ӱлгӱлері экономиканы тилідерінҷе улуғ пӧгіннер турғысханнар, че наа кризис оларны толдыразынаң толдырып аларына харығ пол парған. ВВП-ны кӧрзе (ВВП – ол хазнада пір чыл аразына сығарылған тиксі ниме-нооның паазы), 2010 – 2013 чылларда пір тиң ӧзісті кӧзіткен: 2010 чылда – 4,5%-ке (ВВП 46 триллион 308,5 миллиард салковайға алай 1 триллион 632 миллиард 840 миллион долларға (амғы пааларҷа) тиңнелген), 2011 чылда – 4,3%-ке (ВВП – 60 триллион 114 миллиард салковайға алай 2 триллион 44 миллиард 610 миллион долларға), 2012 чылда – 4%-ке (ВВП – 68 триллион 103,4 миллиард салковайға алай 2 триллион 202 миллиард 670 миллион долларға), 2013 чылда – 1,8%-ке (ВВП – 72 триллион 85 миллиард азыра салковайға алай 2 триллион 289 миллиард азыра долларға).
Иң тӧбін кӧзідіглер 2015 (2014 чылда Россияа Крым хозылғанының салтарлары) паза 2020 (коронавирус наа чуғынҷах ағырығ тараан сылтаанда) чылларда полған: 2 % -ке (ВВП – 83 триллион 87 миллиард азыра салковайға алай 1 триллион 363,7 миллиард долларға) паза 2,7% -ке (ВВП107 триллион 658 миллиард азыра салковайға алай 1 триллион 491 миллиард 73 миллион долларға) синген.
2010 – 2020 чылларға ідӧк улуғ пӱдіріглер килісче. Хазнада промышленность предприятиелері паза (ол, тізең, аймах-пасха инвестиция проекттері, хайда ідӧк хазна араласча паза хабасча) инфраструктура пӱдіріглері турғызылған: заводтар, фабрикалар, тахталар... Аннаң пасха хазнада алында чабыл парған заводтар тоғыстарын нааҷылааннар. Тиксі муңарлап предприятие тоғызын пастаан. Кӧзідімге, 2016 чылда 56 килкім предприятие тоғын сыххан, 2017 чылда – 155, 2018 чылда – 215, 2019 чылда – 219.
2020 чыллар: тӧдір пазынмасха!
Россияның экономиказы халғанҷы ӱс чыл хатығ оңдайларда тоғынча: кидеркі хазналар кирчеткен хатығластар тиксі оңдайларны алыстырарға кӧстепчелер паза импорт ниме-ноозы орнына пос сығарызын алғыдарға киректепчелер. Ол чапчаң иділбеҷең тоғыс. Че, андағ даа полза, предприятиелер прай даа сидіксініcтерні пӧкчең оңдайларны таапчалар паза сығарыстарын наа оңдайларға килістіре кӧстепчелер. Пу ӱс чыл аразына Россияның экономиказы хазна тастындағы хайызығларының ӧӧн чардығы чабыл парған оңдайларда тоғынарға кӧнікче. Ӧӧн чол іскеркі саринзар, кӧбізін Хыдатсар, кӧстелген. Россияда пасха хазна сығарыстарына тоғынған предприятиелер, тоғыстарын тохтатханнаңар, килкім ачыхтар пір-ікі чыл пір дее хайыныс чох турған. Че 2023 чыл тоозыларына паза 2024 чыл пасталарына хазнаҷа ол-пу заводтар тоғыстарын нааҷылапчатханнаңар ӧріністіг хабарлар тарап пастаан.
Іди 2021 чылда ВВП 135 триллион 295 миллиард салковайға алай 1 триллион 780 миллиард долларға тиңнелген, ол, тізең, 2020 чылдағызынаң 5,6%-ке пӧзік. 2022 чылда ол кӧзідіг 2,1%-ке син парған (соонаң Росстат аны 1,2%-ке теере кӧдірібіскен) паза 151 триллион 456-ҷа миллиард салковайға алай 2 триллион 130 миллиард долларға тиңнелген. Эксперттернің сананыстарынҷа, 2023 чылда ВВП сині тың алыспас.
Тиксі алза, 2000 чылдаң пасти 2022 чылға теере пістің хазнадағыларның чуртазы хайди алысханнаңар ідӧк мындағ кӧзідіглер чоохтапчалар:
– ВВП 82,7 %-ке ӧс парған;
– инфляция 20,2 %-тең 7, 42 %-ке тӱс парған;
– промышленность сығарызы 75%-ке ӧс парған;
– кізі чуртазының узағы 73 часха теере ӧс парған, полған – 65 час азыра;
– чуға чуртапчатханнарның саны 29 %-тең 10,2 %-ке теере (2023 чылның 3-ҷі кварталының саннарынҷа) хызырыл парған;
– тоғыс чохтар саны 10,6 %-тең 2,9 %-ке теере тӱс парған.
Хакасия алнынзар хаалапча
Пістің республиканың экономиказы тиксі хазнадағы алызығларнаң пик палғалыстығ: салковай паазынаң, инфляция синінең, бюджет хабазиинаң. Хазна экономиказынаң тоғыр кирілген хатығластар пістің экономикаа ідӧк теелче. Че аның промышленнозы кӧнізінең чир-чайаан ис-пайынаң палғалыстығ: алтын, ферромолибден, тимір, той, хара тас паза пасхазы. Іди алында Хакасия экономиказы ӧӧнінде аал хониина, алюминий заводына паза Cойан-Сус гидроэлектростанцияа тӧстенген полза, халғанҷы чылларда пу ӧӧн кӧстеглерге хара тас аниры паза туризм хозылғаннар. Пӱдіріг кирее айныпчатханнаңар, кірпис, цемент заводтары пӱдірілче паза тимір ниме-ноозын сығарҷаң предприятиелер азылча. 2014 чылда Хакас алюминий заводы азылған.
Хакасияның предприятиелеріне ідӧк сидік тустарны тобырарға киліскен: 1998 чыл соонаң илееде предприятие тоғызын тохтатхан, ол санда «Ағбанвагонмаш», рудниктер, хара тас шахталары, пірее аал хонии предприятиелері. 2009 чылда Сойан-Сус ГЭС-та саай пол парған, 2015 чылдағы ӧрттер соонаң чуртағҷылардаң пасха ідӧк идінҷектер ӱреге кіргеннер, техника, мал чох халғаннар. Республика ӱлгӱлері федеральнай кіннең паза килкім предприятиелернең хада-пірге тӱзімніг тоғыныбысхан сылтаанда прай сидіксіністер пӧгілген.
«Ағбанвагонмаш» тоғызын айнытча
«Ағбанвагонмаш» заводтың тоғызын нааҷылаҷаң инвестор табылған, амды заводта чахсы чал ахчазына 400 азыра тоғынҷы істен парча. Мыннаң мындар компания предприятиені уламох алғыдарға пӧгінче. Абазада паза Тӧӧ пазында орныхчатхан рудниктерде тимір аниры нааҷылалған. Тайғадағы город-посёлокта чон чуртазы чахсыланып пастаан, специалисттер, тізең, тӧреен чир-суғларынзар айланғаннар.
Тиксі алза, промышленность предприятиелерінде, кічіг паза ортын пос киреенде чуртағҷыларның ӧӧн чардығы істенче, ағаа хоза чуртағҷыларға, пос киреен аспин, идінҷек чіли санға турбин, хынған киреенең айғазарға чарир. Іди Хакасияда посха тоғыс таапчатхан 22 муң чуртағҷы санға турған. Салтарында 2023 чыл тоозыларына республикада тоғыс чохтар саны 1,9 %-ке ле тиңнелген.
Хайди кӧрчебіс, Россияның даа, Хакасияның даа экономиказының тиліс чолы оой нимес, че полған на сидіксініс сах андох пӧгілче. Анзын піске уламох чахсы киречілееннер халғанҷы чыллар, коронавирус тараан тус паза Россияның Украинадағы ӧнетін чаа операциязынаң палғалыстығ кидеркі хазналарның хатығластары. Хатығ оңдайлар экономикабысха улуғ ӱрег итпес ӱчӱн, хазна паза республика синінде аймах хабазығ программалары алылғаннар. Хакасияны алза, пӱӱнгі кӱнде пос киреен наа ла асхан идінҷектерге налогтар тӱзірілген, промышленность предприятиелеріне тиріглер садызарына субсидиялар пирілче, туризм полызығларын читірчеткен идінҷектерге – гранттар. Идінҷектерге паза предприятиелерге пос ниме-ноозын паза полызығларын пасха хазналарның чырғалынзар сығарҷаң оңдай пар. Оларның сағыстарын чуртасха киреріне тиксі хабазығ читірілче.
Сомнар «Хакас чирі» газетаның редакция архивінең алылған
Автор :
Наталья Сюптерекова
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде