УРАЛ ТАҒЛАРЫ ИДЕЕНДЕ
15.03.2023
Хабарлар
Пайрамнығ тӧреен кӱнi. 3 мартта кибелiсчi Василий Барашковтың 85 чазы таныхталарҷых. Мында аның чуртас чолының Москвазар чӧрген хысхаҷах чардығы, хоости пазылып, кӧзiдiлче, ол «Арығ сағыстар» кибелiс пас салған
АХ ПАЙЗАҢ ӦРГЕ
Чон алнынзар кӧзеңе кистiнең сых килдi, саңай хахап парып, сым на турыбысхан. Хайдағ хайхастығ сiлiг кӧрiм, ээйлер! Олаңай хакас оол, Ағбандағы музыка училищезiнiң студентi, Москвадағы алтын-кӱмӱснең палыңнапчатхан иң улуғ ах пайзаң ӧргезер чыылысхан улуғ-улуғ пастыхтар алнында турча, хазнабыстың чон депутаттары теестегi cъездтерiн иртiрчеткен алғым залға ӧкерсiнче.
– Вася, Василий, син анда узубыстың ма?.. Ноға сым полчазың? – кӧзеңе кистiнең истiлче Сара Даниловнаның ӱрӱк парған ӱнi.
– Чох... амыр-хазыхпын... Алнында одырчатхан улуғ-улуғ пастыхтарға, сiлiг-сiлiг кӧрiмнерге ӧкерсiнчем. Паза мында поларға килiзер-килiспес. Тосханҷа кӧрiп аларға сағынчам, – iдӧк ағырин нандырча «Кӱн чахайағы» устағҷызына хакас оол.
Анаң Михаил Кильчичаковтың «Минiң Хакасиям» кибелiзiн орыс тiлiнең тыыда хығырып пастабысхан. Анда сырай-сынға иптiг кӧрiмнiг, хап-хара cибiрек састығ Василий Барашковха ах пайзаң ӧргезер толдыра чыылыс парған чонның алнында аар-пеер пас чӧрерге дее чарир. Хакас оол чоохтанып пастирын сағаан чiли, кӱстiг чарытхылар аннаң-мыннаң на палыңназа тӱскеннер. Ағбандағы музыка училищезiнiң студентi анзына хаҷанох кӧнiк парған чiли iзестiг тудынча, тӧреен-ӧcкен чирiнiң сiлиин, тоғысха кӱс чонының чалтырама чидiглерiн, хазыр суғларын, им кӧллерiн кӧзiт пирерге харасча, Михаил Еремеевич пасхан хоос сӧстернең пiлiп тузаланча. Ол даа сылтағнаң Василий Барашков пiрее хати ӱр нимеске тохтабысча. Хакасияның ис-пайына саналчатхан кӱн чахайахтарының сiлiг кӧрiмiне тосханҷа ӧкерсiнiп алар маңат оңдай пирчеткен чiли тудынча.
Пӧзiк, сылағай сыннығ, чалыннығ отнаң кӧйчеткен осхас сiлiг харахтарынаң прайзын аптап алған осхас пiстiң чонның алып-кӱлӱк оолғы. Пiреезi аны мындағ улуғ концерттер апарарға хаҷанох тазых парған кiзее санабысхан полар. Алай ба Москвадағы пiрее институт-университетте ӱгренчеткен студент чир-суғҷыларына полыс пирерге килген полар тiп чарат салғаннар даа табылған, неке. Хазнабыстың чон депутаттары чыылысчатхан, чир-суубыстың нандырығлығ сурығларын пӧкчеткен улуғ залның сценазынзар пастағызын на сығып, чайаачы кӧңнiлiг оол iди iзестiг тудынчатханын пiлген ползалар, пiреезi киртiнмесчiк. Аннаңар даа Хакасиядағы «Кӱн чахайағы» чайаачы ӧменiң чииттерi, кӧзеңе хырин кӧмес азып, кибелiсчiдең харах албинчатханнар, аның ӱчӱн матап ӧрiнiсчеткеннер. Постары аразында улуғ поғдархаста cыбыхтас алчатханнар: «Вася – ол Вася полҷаң... Хайда даа, хаҷан даа тӧдiр пазынмас хылыхтығ».
ТИМНЕНIС
Хакасиязар Москвадаң килген ӧрiнiстiг, олох туста уғаа ӱрӱгiстiг пiчiк чиде салғанда, орындағы пастыхтар саңай алаң асханнар. Областьтағы культура пӧлиинiң устағҷызы Андрей Константинович Танзыбаев позының орынҷыларын, Ағбандағы культура учреждениелерiнiң пастыхтарын чыылыға хығырыбысхан.
– Аар таста, пеер таста, Василий Архипович Угужаковсар парарға кирек. Тимнеглiг тоғыс пасталыбысса, аның полызии хайди даа киректелер, – уғаа килiстiре чӧп пирче областьтағы культура туразының директоры, Ленинградтағы театр институдын тоосхан пастағы пӧзiк ӱгредiглiг театровед Леонид Инкижеков.
Илбек Ада чаа араласчызы А.К.Танзыбаев, аннаң чаразып, Москвадаң килген чаҷыннарны холға алып, областьтағы толдырығлығ комитет кнезiнең тоғазарға маңзырабысхан. Василий Архипович кабинедiнде полтыр. Iкi нанҷы, чаа араласчылары, стол кистiнде одырыбызып, СССР-ның культура министерствозынаң килген пiчiк хоостыра чоохтас сыхханнар. Кинетiн не Василий Угужаков тура хонған, Москвазар сығдырат сыххан. Кӧксiн хазнабыстың аарлығ-аарлығ cыйыхтары чазапчатхан чаа араласчызы кӧнi палғалыс пастыра кирек кiзiнi табырах таап алған. Москва чуртағҷызы Хакасияның толдырығлығ комитедiнiң кнезiн нимее салбаачых полып чоохтазарға харасхан осхас. Василий Архипович, хызыл чонның ӧктем хылыхтығ оолғы, сах андох КПСС ИК-зының нандырығлығ тоғынҷызына сылтанып, пiди пол чӧрчетcең, таңдох тоғыстаң сығара чачыри халарзың тiп чалтыратханда, анзы, пыросынып, тӱлгӱ чiли хойрал сыххан, СССР-ның культура министерствозы саринаң Хакасияның чайаачы устарына прай полызығ пирiлер, кирек полза, позым даа чиде саларбын тiп iзендiрчеткенi истiлчеткен.
Кинетiн не кабинет ээзi тӧдiр айланыбысхан, ағырин чоохтас сыххан. Анзы Андрей Танзыбаевтi тың чапсытхан. Че нанҷызының сырайы чарыпчатханын кӧрiп, кирек чахсы саринзар айланчатханын сизiнерге чарир полған.
– Ӧрiн, нанҷы! Хакасияның артисттерi Кремльнiң ах пайзаң ӧргезiнде улуғ концерт кӧзiдерлер. Итсе, анзын позым даа пiлчеткем. Аннаңар уғаа чахсы тимнен саларға кирек. Он кӱн пазынаң пу кабинетте тоғазығ иртiрербiс. Полғанының на тузалығ чӧптер поларға кирек. Аның ӱчӱн син позың нандырығ тударзың, – чарадығ алыбысты пастых кiзi.
ТУЗАЛЫҒ ЧӦПТЕР
Кӧрiлген кӱнге орта Василий Архиповичтiң кабинедiнде культура тоғынҷылары илееде чыылыс парған.
Че пастағы тоғазығ-чыылығ уғаа чабыс синде ирткен. Москвада кӧзiдiлер улуғ концертке полғаны ла позының пiрее cарын-теелбегiн кирiп, хазна кiнiнзер тикке пар килерге харасчатхан. Анзы кабинет ээзiн уламох тың ӧкпелендiрген. Оларға Василий Архипович тоғыс алыстырарға чӧп пиргенде, пiреезi талазарға даа кӱстенген. Че хаҷан пастых кiзi теестегi чыылығны Сара Даниловна Словинаа, тимнеп, иртiрерге чахығ пиргенде, прайзы даа саңай тымылған, областьтағы культура пӧлиинiң устағҷызынзар орта кӧрерге тiдiнминчеткен. Андрей Константиновичтiң нанҷызы хайдағ ла чарадығ алыбызар ни, пiлбес. Аннаңар прайзы сиргектенiбiскен.
– Москвазар парзабыс, анда Хакасияның чидiглерiн, чонның чуртазын аймах-пасха cарын-теелбектер пастыра кӧзiт пирерге кирекпiс. Сара Даниловна, хакас теелбектерiн кӧп арах тимнеп салыңар. Халғанҷы туста анзына, чон узына чи, улуғ хайығ айландырылча. Хакас cарыннар кӧп арах поларға кирек тееннер. Амды концерт апарар кiзiдеңер, – нанҷызынзар кӧнi кӧрiп, прайзын алаң астырча кабинет ээзi.
– Концерт апарҷаң кiзiлер пар. Че олар мында ла ол тоғысха маңат сыданчалар.Москва – ол Москва... – областьтың культура пӧлиинiң устағҷызы чооғын тоозарға маңнанмаан.
– Василий Барашковты махтапчалар. Ноға аны тимнирге чарабас? – чағын нанҷызын пазох сым итче кабинет ээзi.
– Уғаа табырах хылыхтығ. Пастыхтарға даа удур чоохтаныбысча. Аннаңар кiзiлернiң кӧңнiне кiрбинче, – Василий Архиповичcер кӧнi кӧрерге харасча Илбек Ада чаа араласчызы.
– Областьтағы культура пӧлиинiң устағҷызы кемдiр? Андрей Константинович, сағаа чахығ, Василий Барашковты, чӧптеп, концерт апарарға тимнеп саларға. Сара Даниловна, мин пiлчем, кибелiсчi сiрернi тың улуғлапча. Андрей Константиновичке полыс пирiңер, – айланча балетмейстерзер кабинет ээзi.
Iди Москвазар парар тимнеглiг тоғыс пасталған. Хайдағ даа маң чох тоғыс полза, Василий Архипович «Кӱн чахайағы» ансамбльның репетицияларында полып аларға харасчаң. Аның чӧбi хоостыра 1957 чылда Москвада ирткен тилекейдегi чииттернiң паза студенттернiң фестивальына чӧрген чайаачы устарны iдӧк чыып алғаннар. Олар, хорда алай теелбектерде постары араласпинчатсалар даа, амғы оол-хыстарға тузалығ чӧптернең маңат хабас турғаннар, Сара Словинаның паза Георгий Челбораковтың чахсы полысчылары полыбысханнар.
ЫНАРХАС ТУРАЗЫ
«Кӱн чахайағы» чайаачы ӧме Кремльдегi пайзаң ӧргеде позының концертiн тоосханда, кӧрiгҷiлер, ол санда улуғ пастыхтар, азах узына турып, матап хол саапчатханнар. Чазағлығ тонан салған ипчiлер «Браво!.. Бис!» тiп хысхырысханнар. Хайдағ-да нандырығлығ тоғынҷылар, чон алнынзар сығып, Хакас автоном облазының пай культуразынаң хынып таныстыбыс, пӧзiк паалағ пирчебic, уламох хайҷы-нымахчыларның алыптығ нымахтары, ас саннығ чонның табырах толдырылчатхан теелбектерi чӱректерiбiстi саңай тибiреттi тiп, оңнығ ла килiстiре табалдырбинчалар.
Чоох тутханнарның хайзы-да концерттi уғаа чахсы паза килiстiре апарған чиит оолны махтаан. Пiс аны ӧнетiн ӱгренген кiзi полар тiп санаабыс, сынында музыка училищезiнiң студентi полтыр тееннер олар. Хакасиядағы «Кӱн чахайағы» чайаачы ӧменiң тӧстегҷiзi Сара Даниловна Словина мындағ туста хайди хайығ чох халар. Аның пӧзiк узын таныхтап, теелбектерiн махтап, тiрiг чахайахтар читiргеннер.
Махтадып алғанда, кибелiсчi Василий Барашков аалҷыларны хығырчатхан Ынархас туразынзар ханаттығ хус чiли учуххан. Оңарылыстығ, «Кӱн чахайағынзар» чӧрчеткен абахай хыстар аны харах одынаң позытпин турғаннар. Кӱнненген полбастар ба.
«Пiстiң Васябыс Ынархас туразында маң турбинчатхан, хайдаң-да толдыра чыыл парған кӱрең сырайлығ, хап-хара харахтығ абахайлар теелбектенерге аны ла хығыр турчатханнар. Хыстар апарыбыспазыннар тiп, матап китирге килiскен», – чалахай кӱлiмзiрепчеткен Людмила Топоева, саблығ артисттер полған Михаил паза Юрий Топоевтернiң iҷезiнiң хада тӧреен туңмазы, ыраххы 1963 чылда «Кӱн чахайағы» ӧменiң араласчызынаң хада Москвадағы Кремльде хынығ ойын турғысханын сағысха кирчеткен туста.
Людмила Михайловна кибелiсчi Василий Барашков Кремльнiң иң улуғ ах ӧргезiнде «Кӱн чахайағының» концертiн хайди маңат паза килiстiре апарғанын уғаа пӧзiк паалапчатхан. Ол залның тоғынҷылары улуғ пастыхтар алнында уғаа iзестiг тудынчатхан, сала даа туртухпинчатхан хакас оолны кӧрiп аларға ӧнетін кил парчатханнарын улуғ ӧріністе чоохтаҷаң. Чайаачы кӧңніліг чир-суғҷыбыс чуртазындағы иң чарых, сағыста саңайға халған кӱнін Кремльдегі ах ӧргеде иртірген полар тіҷең. Андада ол улуғ сабланыстың тадылығ тынызын полған на хаалағ тузында толдыразынаң тынҷаң паза хазнабыстың чуртазын пӧкчеткен улуғ пастыхтар, аны махтап, хол саапчатханнарын сизінҷең.
ТОХЛАПЧА ТЕРПЕК
Андағ танығлығ чорых соонда Василий Барашковтың кӧңні-чӱрее улуғ кӧдірілiсте кӧглепчеткен. Анзы тиктең нимес. Ол позының ухаанҷы хылиин чахсы пілче. Пӱӱл, чох, амох, хайдағ-да маңат кирек пол парғадағ. Че ниме? Анзына ол хаҷан даа орта нандырығ таап полбинча. Аннаңар «Кӱн чахайағынзар» чӧрчеткен чииттернең дее чоох-чаахнаң одырбин, Кремльде полған пірее чапсых нимедеңер искірбин, аар-пеер пас чӧрче.
– Вася, хайди полыбыстың? Алай пірее абахай хыс, паар-чӱрееңнi cаңай хайылдырып, аптап алды ба? – сурыбысты пір оол.
Чайаачы кӧңніліг кибелісчі андар кӧр тее салбады. Пас чӧрерін тохтатпинча. Кинетін кӧзенек хыринда тохтабысхан, iзебінең блокнот сығарып, карандашнаң табырах пас сыххан. Хати хығырып, сии тартыбысты. Пазох пасча, сӧcтерні килістіре алыстырғлапча. Хыпчығып, ол чаҷыннарны тали тартхлап, иреннер тамкы тартчатхан орынзар тастирға парған. Анда ікі оол, тамкы тартып, чоох-чаахнаң турчатхан полтыр. Оларның пірсін ізік хыринаң хыйа чылдырып, аның орнына тур тастабысты. Че тігі чиит кізі тарынарға даа маңнанғалахта, Василий, аның алнында пыросынып, тастирға тимнен салған чаҷыннарны сыныхтап сыххан. Анаң сала хысхырыбыспаан – аның кибелізі «Тохлапча терпек, чікке урунып...» сӧстердең пасталарға кирек тіп чаратхан.
Кибеліс тимде. Василий ниик ле тыныбысхан. Блокнодын ізебінзер суғыбызып, пазох ла тамкы тартчатхан оолларзар чағын пастырған, хайда парирбыс тіп сурыбысхан. «Урал тағларын иртчебіс», – алаң асханнарын чазырбинчалар чииттер.
Iди 1963 чылда, Москвадаң айланчадып, Урал тағларының идеенде Василий Барашков наа кибеліс пас салған. Ол аны «Арығ сағыстар» адап салған. Нанҷызы Георгий Челбораков сах андох чоныбыс хынчатхан сарынға айландыр тастабысхан.
АРЫҒ САҒЫСТАР
Тохлапча терпек, чікке урунып,
Тіріг чӱрекке ол тӧӧй нимес пе?
Табырах иртче поезд учуғып,
Чуртас iдӧк ле парча нимес пе?
Сала пӱлеңнеп, ағастар иртче,
Сіліг порчолар чайхалыс халча.
Кізі дее iдӧк чуртасча иртсе,
Кӧгліг полбаза, хомзынып алча.
Пирік тее тағлар орта пол парза,
Пиліне сыхпин, ноға тохтаҷаң.
Хара ла пазың хыйын парбаза,
Хайдағ хыйалға кізі хомзынҷаң.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
| 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
| 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
| 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
