ХУДАЙ ХОСХАН ПИК ХОНЫХ
01.03.2023
Хабарлар
Сӧбiре – чуртас ӧзені. Аршаннар аалда чурттығ Никанор Николаевич паза Мария Ефимовна Сагалаковтарға 2023 чыл уғаа танығлығ. Олар пӱӱл алтын той таныхтирлар, сӧбіре пазы, тізең, 75 чазын
Пу ынағ сӧбіре Хакасияда ла нимес, пірее хати тиксі хазнабыста даа сабланып пастабысча. Хакасияның чон узы Мария Ефимовна, тізең, хайда даа сыбыра махтаға сыхча. Олардаңар кӧп хати пазылған. Че чахсы кізілердеңер нинҷе дее пазарға чарир тіп санапчам.
Чурт ээзі полчатхан Никанор Николаевич Сагалаков Таштып аймаандағы Тарбаған аалда 27 январьда 1948 чылда кӧп палалығ cӧбіреде тӧреен. Iҷе-пабазының пис оол паза ӱс хыс полған. Ол Хызылчардағы аал хонии институдын тоосхан, инженер-механик полыбысхан. Iстеніс чолын Алтай аймаандағы Новониколаевка аалда пастаан. Анаң Таштыптағы СПТУ-да директор орынҷызы полған, «Таштып» совхозта ӧӧн инженер полып тоғынған.
1988 чылда «Коммунизмзер чол» совхозта ӧӧн инженер полыбысхан. Пай пілiстіг специалистті орындағы школазар ӱгретчі поларға алып алғаннар. Олғаннарны аал хонии техниказынаң тузаланарға кӧніктірген. Анаң аны «Тепло» МУП-тың устағҷызына турғысханнар. Хайда даа тоғынчатса, Никанор Николаевич сыбыра нандырығлығ тудынҷаң. Олох арада халых-чарыдығлығ тоғыстаң хыйа турбаҷаң, аалдағы Культура туразында тӧcтелген хорға хынып чӧр сыххан. Iдӧк ол республикадағы Улуғлар чӧбінің Алтай аймаандағы пӧлиинің араласчызы полча.
Никанор Николаевич позының кічіг чир-сууна тың хынча. Аның кӱстенгенінең Тарбаған аалдаң чааға парған кізілерге хумартхы тас турғызылған. Итсе, сағам ол аалда пір тура даа чоғыл. Че анда тӧреен-ӧскен кізілер кил парчалар, хумартхы тас хыринзар тіріг чахайахтар салчалар.
Мына ниме чоохтапча Никанор Николаевичтің хада хонғаны Мария Ефимовна:
– Хайдағ часкалығ кізібін. 50 чыл паарсазып-хынызып чуртап салдыбыс. Ол мағаа сыбыра полысча. Ӱгредии хоостыра инженер дее полза, уғаа хормачы хылыхтығ. Аннаңар піcтiң турада хатхы-кӱлкі ӱзілбеҷең. Палаларыбыс, піске полызып, иб аразындағы парчан тоғысты толдырҷаңнар. Пiрее хати тиң частығларнаң даа хада ойнирға тус чох полҷаң. Iдӧк школада ӱгренерге маңнанҷаңнар. Прайзы пӧзік ӱгредіг алған.
Никанор Николаевичті хада тоғынған арғыстары пайрамнығ тӧреен кӱнінең алғыстапчалар, хайдағ устағҷы полғанын сағысха кирчелер:
– Хайда даа істенчетсе, уғаа нандырығлығ тудынҷаң. Пастап тӱзімніг тоғынар оңдайлар тимнеп пирер, анаң чахсы кӧзідімнер сурҷаң. Iстеніс дисциплиназын сайбапчатханнарнаң хатығ чоохтасчаң...
Уғаа маңат ирепчі. Никанор Николаевичнең Мария Ефимовна чахсы палалар ӧскір салғаннар, прайзын ӱгредіп алғаннар. Олар iҷе-пабаның олаңай ла полысчылары ниместер, пір тӧӧй кӧріc-сағыстығлар...
Кӱскӱ сай тайғалап сығыбысчалар, аймах чистектер теер килчелер. Чир-чайаанға тың хынчалар. Сӧбіреде прайзы ачых-чарых кӧңніліг поладыр...
Мағаа Никанор Николаевичнең хада школада тоғынарға киліскен. Ол машиноведение апарған. Пай пілізінең палаларнаң хайди ӱлесчеткенін кӧрерге киліскен. Андағох оңдайлығ Мария Ефимовна. Ол палаларын пістің чонның кибiр-чозахтарына тудынарға кӧніктір салған. Прайзы хакас тілiн чахсы пілче, иптiг чоохтасча...
Сагалаков ирепчі пістің чонның ӱлӱкӱн-пайрамнарында сыбыра ӧткін араласча. Олар олаңай ла аалҷы полбинчалар, хакас чиистерін тимнеп, кізілерні азырапчалар. Че иң ӧӧні – хонҷыхтарнаң уғаа ынағлар. Пірее ниме сурирға килiссе, сах андох ӱлесчелер. Тураларында сыбыра кӧгліг хатхы-кӱлкі истілче...
Чуртастарың узах ползын, чайааннарың пӧзік ползын. Пала-пархаларың ӧрініс ле ағыл турзыннар... Хазыхтарың пик, хоныхтарың часкалығ ползын.
Аршаннар аал чӧбi пазы Леонид Николаевич Сыргашев:
– Никанор Николаевич пiстің совхозта ӧӧн инженер полып тоғынчатханда, аның холында 100 артиинаң аал хонии техниказы полған. Механизаторларнаң пiліп устааны паза сыбыра нандырығлығ тудынғаны сылтаанда, часхы паза кӱскӱ хыра тоғыстары сыбыра тузында толдырыл турҷаңнар, маңат урожай алҷаңнар. Тіспен тоғызы паза чахсы кӧзідімнері ӱчӱн Никанор Николаевич Хакасия правительствозының Аарластығ пiчиинең, республиканың министерстволарының паза ведомстволарының Аарластығ паза алғыстас пічіктерінең таныхтатхан. Алтай аймааның паза Аршаннар аал чӧбінiң сыйыхтары толдыра полчатпас па. Хакасияның Улуғлар чӧбi аны «Чахсы киректер ӱчӱн» паза «Род поғдархазы» орденнернең таныхтаан.
Сагалаков ирепчі Новомихайловка аалда чуртап пастаан. Оларның хонҷыхтары украиннер полғаннар. Мария Ефимовна щи тігерге, хворост тимнирге ӱгреніп алған. Хонҷыхтарын удаа хакас чиистерiнең азыраҷаң. Ынағ чуртаҷаңнар.
Чиит сӧбіренің ӱc палазы Таштыпта тӧреен. Очызы Коля Аршаннар аалда кӱн сустарына ӧрінген. Iҷе кізi Мария Ефимовна халых-чарыдығлығ тоғыста ӧткін араласча, ойыннар турғысча, тахпахтар сарнапча, хайлирға хынча. Пістің чонның хайдағ даа кӧг инструментiнең ойнап полча. Пайрам-ӱлӱкӱннер тузында кибірлер иртірче, От инезін азырапча. Прай пу пiлiсті Cагалаков ирепчі улуғларынаң ал халған, амды пала-пархаларына читірерге харасча. Iди Никанор Николаевич позының ӧӧн чурты хыринда иптiг кӧрiмніг чайғы ибiҷек турғызыбысхан. Ус холлығ ирен аны пiстің чонның иргi кибiрлері хоостыра пӱдiрген. Аннаңар даа Алтай аймааның устағ-пастаа аарлығ аалҷыларны пеер ағыларға харасча, орындағы чонның пурунғы чуртынаң хынып таныстырча. Мария Ефимовна аалҷыларны iдӧк пiстiң ӧбекелерiбiстiң татхыннығ чиизiнең сыйлапча, сухсуннарын хандырарға аймах сӱзӱннер тимнеп салча. Пӱӱнгi кӱнге ус холлығ ипчi 70 аймах чиис-сӱзӱн тимнир оңдайлығ.
Сагалаков ирепчiнiң хайзы даа пос чонының пай тархынын чахсы пiлче тиирге чарир. Анзын олар, аймах марығларда аралазып, кӧп хати кӧзiткеннер. Че анзы оларға асхынах осхас. Iди Мария Ефимовна пос кӧңнінең киис соғарға ӱгреніп алған. Амды позының чазыттарынаң чииттернең ӱлесче. Аны Ағбанзар удаа хығырчалар, мастер-класстар иртірерге сурынчалар. Мария Ефимовна хаҷан даа тоғырланминча, чииттерні сыйыхтар-чазанҷыхтар, кӧклӧҷектер тимнебізерге ӱгретче. Туристтер хаҷан даа андағ сыйыхтар хынып алчалар, пістіңнерге ахчаҷах тоғынып алар ондай пирчелер. Анзын санға алып, аалдағы Культура туразында ӧнетін мастерской азылған.
Полған на сӧбіренің позының тархыны пар поладыр. Iди 2016 чылда Сагалаковтар сӧбірезі чалтырама кӧзідімге читкен – тиксі Россия синіндегі «Чыл сӧбірезі» марығда аралазып, Москвада чиңic тутхан, ибзер сыйыхтығ айланған. Анзы пу ынағ сӧбірее уламох наа кӱс хосханға тӧӧй пілдірген. Олар пістің чонның прай даа пайрам-ӱлӱкӱннерiнде ӧткiн араласчаңнар. Амды пала-пархалары улуғларына маңат хабасчалар, пістің чонның кибiр-чозахтарын хайраллап халарында араласчалар.
Никанор Николаевичнең Мария Ефимовнаны пайрамнығ тӧреен кӱннең паза чағдапчатхан алтын тойнаң алғыстапчабыс, пик хазых, часкалығ хоных, толдыра чуртас, наа чидiглер алғапчабыс. Чир-суғҷыларыңа маңат кӧзідім полып, ӱр чыллар ӧрiндір турыңар. Сiрернің сабланыссар чолларыңны кӧп саннығ пала-пархаларың-кӧргенектерiң узаратсыннар.
Автор :
Людмила АРШАНОВА, Аршаннар аалдағы ветераннар чӧбiнiң кнезі
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
| 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
| 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
| 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
