ПААРСАХ ІҶЕ ПАРДА, ПАЛАЛАР ЧАСКАЛЫҒ ӦСЧЕ
Ольга Чебодаева Азалия хызынаң ибдегі тоғыс итчелер
27 ноябрьда – Iҷе кӱнi. Пу танығлығ ӱлӱкӱннi прай чир ӱстӱнде таныхтапчалар, че оларның кӱннерi ле пасхалалча
Турыстығ iҷе
Iҷе – ол полған на кiзiнiң чуртазында иң аарлығ паза чағын кiзi. Кiчiгде пiстiң чуртазыбыс аның холында. ӧс парзабыс, ол часкабысты хадағда тутча. Улуғлан парзабыс ла, iҷебiстiң сағыссыразын паза пiстiң ӱчӱн пичелленгенiн сизiнiп, аның чӧптерi хаҷан даа орта полған тiп пiлiнчебiс. Iҷенiң паза паланың палғалызы хаҷан даа пик паза сайбалбин тудылча, анзын оларның хынызы паза улуғлазы тыытча. Аннаңар чир ӱстӱнде iҷелернiң ӱлӱкӱнi таныхталчатханы пiр дее хайхастығ нимес, iҷелерге хынызын паза паарсазын полған на кiзi читiрерге сағынча. Аннаңар Iҷе кӱнi ӱлӱкӱн таныхтал сыххан, хаҷан иркеҷектер нымзах чӱректiг iҷеҷектерiн алғыстап, сыйыхтар читiрчелер. Че полған на iҷее иң артых сыйых, хаҷан туған-чағыннар хазых паза палаҷахтар часкалығ, аннаң артых ниме кирек чох полар. Мындағ ӱлӱкӱнге удур турыстығ iҷедеңер пасханы килicтiре полар. Андағ iҷе республикада асхынах нимес. Оларның пiрсi Асхыс аймаандағы Асхыс аал чуртағҷызы Ольга Ивановна Чебодаева, хыс фамилиязы Кулумаева, полча.
Ол Иван Герасимович паза Любовь Николаевна Кулумаевтернің хызы полча. Iҷе-пабазы хоныхта пiлiзiп паза ынағлазып чуртааннар. Палаларын иркеледiп ӧскiргеннер. Ольга Чебодаева, оларның чуртаанын кӧрiп, пос сӧбiрезiнде iдӧк чуртирға кӱстенче.
Хыныс оды тӧреен
Ольга Асхыстағы ортымах школада ӱгренген, анаң 10-ҷы класста Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас национальнай гимназия-интернатсар ӱгренерге парыбысхан. Школа соонаң Кемеровтағы технология институдында сӱт паза сӱттең идiлген ас-тамах технологына ӱгренiп алған. Институт соонаң Саяногорсктағы «Саянмолоко» ООО-зар тоғысха кiрiбiсче. Анда тоғынып, тынағ кӱннерiнде iҷе-пабазынзар ааллап чӧрҷең. Асхыста ӱлӱкӱн полғанда, Леонид Чебодаевнең танызып алған. Леонид, ачых-чарых кӧңнiлiг чиит хысты сизiнiп, Ольга аның чӱреене кiр парған тiп таныхтаан. Кем полчатханын паза телефонын пiлiп алтыр. Ол вахтанаң чӧрiп тоғынҷаң паза Сибирьдегi Федеральнай университетте спортча специалистке заочно ӱгренчеткен. Чииттер танысхан соонаң тоғазарға даа маңнанмааннар. Леонид вахтанаң тоғынарға парыбысхан, Ольга Саяногорскта тоғынған. Че чӱреене кiрген хысха сыбыра сығдыратчаң. Андағ оңдайнаң чииттер телефон пастыра удур-тӧдiр прай ниме пiлiп алҷаңнар. Леонид, тоғыстаң айланып, Ольганы Казановтағы тигiр алтындағы музейзер тынанарға хығырған. Анда туристтерге кӧрiлген хакас ибiҷекті пiр кӱнге садызып алған.
– Хонғаным ол музейдеңер кӧп чапсых ниме чоохтаан. Иң пӧзiк тағзар сых пар килгебiс, аның пазынзар пiс iкi час чарым сыххабыс. Уғаа пӧзiк тағ полтыр, мин анда пастағызын на полғам. Хайди тус иртiргенiбіс минiң кӧңнiме кiрген. Пiс анда чахсы тынанып алғабыс. Леонид кӧңнiме кiрген, ол пасха чииттердең пасхалалған, аннаң хада тус хаҷан даа хынығ паза чапсых иртчең. Минiң кӧңнiм хаҷан даа чалахай полҷаң.
Анаң ол хатабох тоғынарға парыбысхан. Пiс ӱр тоғаспин турғабыс, че полған на сай Леонид пiрее чапсых ниме сағынып алҷаң. Iкiнҷiзiн килгенде, Тойым ойымынзар тынанарға парғабыс. Пiс чир-суубыстың танығлығ паза чапсых орыннарында илееде пол килгебiс. Хакасияда тузалығ паза хазыхты тыытчатхан кӧллер кӧп. Андағ кӧллерде тынанарға пар килҷеңмiс. Ол олаңай ла тус иртiрбеҷең, тузалығ ползын паза сағыста халзын тіп кӱстенҷең. Андағ хылии хайиимны тартхан, – чоохтаан Ольга Чебодаева.
Чииттернің аразында кӧӧленiс тӧреен.
Хоных хонғаны
Ольга паза Леонид улуғлар ӱгреткен хакас кибiрлерiн улуғлапчалар паза оларға тудынчалар. Аннаңар Леонид Чебодаев сас тойын чоныбыстың кибiрiнҷе иткен. Хызына чоохтабин, ибiнзер ӱр нимеске кiр пар килерге чӧптебiстiр. Ибiнзер кiргенде, турада кiзiлер хайынча, улуғ стол чазыл партыр. Ольгаа сас тойы полар тiп чоохтап пиртiрлер.
– Мағаа изi чох полыбысхан, алаахтырып, минi ибiнзер кир килген. Ағаа хоза, сас тойын азынада чӧптеспин иртiрерге сағынча тiп тоғырлан сыххам. Аның туғаны, минзер пас килiп, сурған: «Сағаа нинҷе час?» Мин 24 час тол парған тіп нандырғам. «Леонидке 28 час. Сiрер киирiзер, хаҷан хоных хонарға сағынчазар? Сӧбіре тӧстеҷең частарың чит парған нооза». Ол iди теенде, минiң сағызым алыс чӧрiбiскен. Сыннаң даа, тузыбыс чит парған тiп сағын салғам, ағаа хоза, пістің арабыста кӧӧленiс пар. Анаң тоғырланминыбысхам. Iҷеме ле, чараснаң килгеннерiнде, най ирте ирге парыбысхам тiп пiлдiр партыр, – сағыстарынаң ӱлескен Ольга Чебодаева.
Сӧбiре
Чебодаев ирепчi хоныхта ынағлазып, пiлiзiп 14 чыл чуртап парир. Сӧбiреде пис пала ӧсче. Ирепчi чӧптес салған: Худай нинҷе пала пирер, прайзын ӧскiрерлер. Иркелерiн хыныста паза паарсаста ӧскірчелер. Палалары хакас тiлiн паза чоныбыстың кибiрлерiн чахсы пiлчелер. Хакас тiлiнең олимпиадаларда сыбыра араласчалар, сыйыхтығ орыннарға турысчалар. Iдӧк прай палалар аймах кружоктарға паза секцияларға чӧрчелер.
– Минiң кӧрiзiмнең, паланы аймах чапсых нимелернең айғазарға кӧнiктiрерге кирек. Ол чуртаста ағаа тузалығ ла полар, ағаа хоза, ай пораан тӱс чӧрбин, хомай хылынчатхан палаларнаң палғалызарға маң полбас. Iдӧк кӱннiң интернетте одырбас паза хомай теелчеткен сайттарда «хасхланмас». Интернетте кӧп тус иртiрчеткен палаларның хылых-оңдайлары сайбалчатханы удаа тоғасча, аннаңар «виртуальнай» чуртасты кирбеске кирек. Палаларның, пiр дее нименең айғаспин, анда-мында сабыл чӧрчеткен тус полбасха кирек. Iдӧк палаларны кӧп кружокка чӧргiзерге чарабинча, ол саңай майых парып чӧрбезiн. Cекцияларға иртiре чӧргенi iдӧк тузалығ нимес, палаа аар полар, – теен Ольга Ивановна.
Тун хызы Инесса 13 час толдыр салған, читiнҷi класста ӱгренче. Ол музыка школазында ӱc частығдаң сығара теелбектенҷең кружокка чӧрче паза пастағы класстаң фортепианонаң ойнирға ӱгренче. Дарья 11 час толдыр салған, ол пизiнҷi класста ӱгренче. Iҷезi аны пiлiстерге тың тартылча, хаҷан даа чахсы паалағ алча тiп таныхтаан. Волейбол секциязына хынып чӧрче, iдӧк музыка школазында хомыснаң ойнирға ӱгренче. Сигiс частығ Азалия iкiнҷi класста ӱгренче. Ирткен чылда ол пастағы класстарның ӱгренҷілері аразында хакас тiлiнҷе марығда араласхан, 15 муң салковайлығ сыйых алған. Iҷе-пабазы ол ахчаа ағаа телефон ал пиртiр. Азалия, марығда аралазып, сыйыхтығ орынға турысханына уғаа ӧрiнтiр. Iдӧк ол, пиҷезi чiли, музыка школазында теелбек кружогына чӧрче паза шахмат ойнирға ӱгренче. Пабазы олаңай кӱресче тренер полча, хызыҷах андар кӱрес секциязына чӧрче.
Тамерлан пис час толдыр салған, олған садынзар чӧрче, тӧрт частығдаң сығара бассейнде чӱзерге ӱгренче. Чебодаевтер сӧбірезінде прай палалар бассейнге чӧрчелер. Иң кiчiг хыстары Аселияа декабрьда ӱс час толар, ол кружоктарға чӧрерге чазынаң ам даа читкелек. Че iҷезi хайдағ кружокка чӧргiзерге амох сағынча. Паланың кӧңнi нимее чатчатханын сизiнче.
– Пiс тура пӱдiрерге чир садысханда, хайыға алғабыс: тастыхти нимес паза школаа, кружок-секцияларға чӧрерге ырах полбазын. Кӧңнiбiске кiрген чир таап алғабыс, школа, стадион, кӱрес туразы, музыка школазы паза бассейн прай хости. Палалар, сидiксiнмин, постары чӧрчелер. Че сағам, харасхы ирте полчатханда, мин оларның соонҷа позым пар килчем. Тӧрт часта ибдең сығыбысчам, олған садынаң Аселияны алып алчам, анаң пасха олған садынзар Тамерланға парчам. Азалияны школадаң удурлапчабыс, анаң Инессаның кружоктары тоозыл парча, Дарья волейболдаң позып парча. Прай палаларымны «теерiп» алзам, ибзер читi час тустарында читчебiс. Пiс хонғанымнаң, палаларны прайзын пiр cаңай кружок-секцияларҷа паза даа пасха киректерҷе тарт чӧрҷең оңдай полар ӱчӱн, читi орыннығ автомобиль алып алғабыс. Аннаңар пiске прайзыбысха пiр саңай чорыхха чӧрер оңдай полча, – ӧрiнiзiнең ӱлескен кӧп палалығ iҷе.
Тоғыс
Cизiнгенде, Чебодаев ирепчi кӱстенҷiк. Сӧбiре пазы Леонид кӱрес туразында олаңай кӱресче тренер полча паза маллар ӧскiрче. Улуғ сӧбiренiң хорадығлар даа улуғ нооза, аннаңар, оңдайлар таап, парыстанарға киректелче. Ольга сағам кiчiг паланаң ибде одырча, иркелерінең айғазып, иб аразындағы хайыныснаң айғасча. Iдӧк Ольга, хазна хабазиинаң тузаланып, социальнай чӧптезiг идiбiскен. Асхыстағы чонға социальнай хабазығ пирҷең управлениеде чӧптезiг идiп, пирiлген ахчаа iкi саалчатхан інек алыбысхан. Амды кӧп палалығ iҷе посха тоғыс таапчатханнарның санына кiрче. Нинҷе пас мал тутчатханын паза хайди пос хониинаң айғазарға пастааннаңар чоохтап пирерге сурынғам.
– Пiс 2008 чылда хоных хонғанда, тойға илееде мал сыйлалған. Андада 10 пас iнек салыл парған, неке. Пiс Леониднең ол малларны, сатпин, тударға чӧптезiбiскебic, аннаң сығара пос хониин тилiдiп айғасчабыс. Малларны Маткичiг аалда Леняның аға-ууҷазының туразында тутчабыс. Сағам чуртапчатхан турабысты пӱдiрчеткенде, сӧбiребic Маткичiгде чуртаан, аннаң сығара тоғысха чӧрҷең полғабыс. Малларны ӧскiргебіс. Тура пӱдiрiп, илееде пас хызырарға килiскен. Ол ахча чох тура пӱдiрерге сидiк поларҷых. ӧӧнiнде хонғаным малларны кӧрче, че мин дее, палалар даа ағаа хабасчабыс. Хонғаным халғанҷы туста спорт марығларына удаа парыбысча, андада ол тоғыс минiң иңнiме артылча. Кӱреснең айғасчатхан палалар ӧс парғаннар, марығларға сығарға чит парғаннар. Пӱӱл октябрь айда Хызылчарзар чӧргеннер, пiрее ӱс кӱнге, ноябрь айда пис кӱнге Кемеров облазынзар чӧрген, сағам ол Хызылзар ӱс кӱнге парыбысхан. Андартын килзе, Асхыста марығлар иртер, анаң Ағбанзар паза Междуреченсксер парар. Анзы тоғызының салтарлары полар ӱчӱн киректелче. Хонғаным кӱреснең прай чӱреенең айғасча, тоғызына нандырығлығ хайча, – чоохтаан Ольга.
Чайғызын. палаларның тынағ кӱннерi пасталыбысса, олар сӧбiренең Маткичiг аалзар кӧс парыбысчалар. Анда маллар кӧрiп айғасчалар. Аалда оларның пос туралары пар. Чайғызына хастар, ӧртектер ӧскiрерге алып алчалар. Кӱскӱзiне теере хустар ӧс парчалар, оларны, соғыбызып, садыбысчалар. Сағам Чебодаевтер сӧбiрезi хониинда пiрее 30 пас мал паза 10 пас хой полар теен Ольга. Хойларны олар садыға тутпинчалар, аны посха ла ӧскiрчеттiрлер.
Ольга Чебодаева, иб аразында хайынып, палаларнаң айғазып, кӱн иртiрче. Кӧп палалығ сӧбiреде тынанарға паза позынаң айғасчаң тус чидiспинче полар тiп сурғам аннаң. Че ол, кӱлiмзiреп, мағаа чарытхан:
– Мин чалғызан прай тоғыстарны итпинчем, хонғанымнаң хада хайынчабыс. Ағаа хоза, палалар чахсы полысчалар, олар хаҷан даа пiске хабасчалар. Пiс сӧбiренең тынанарға чӧрчебic паза минiң пос алынҷа тынанҷаң оңдай полча. Мин бассейнзер абонемент алып алчам. Iдӧк Асхыста ипчiлер клубы пар, «Посиделки» тiп адалча. Мин андар тоғазығларға чӧр килчем. Кӧңнiм полза, палғирға одырыбысчам. Хыстарымны даа мелей паза носки палғирға ӱгрет салғам. Амды Азалия хызым аны ӱгредерге сурынча. Кӧклӧлерiне кип-азах палғирға сағынча. Тасхар соох полза, чылығ кип-азах чох кӧклӧлерiм соохха тоорлар тiпче.
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |