АРЫҒНЫ ХАЙРАЛЛИРЫ - ОЛАРНЫҢ ТОҒЫЗЫ
16.09.2022
Хабарлар
18 сентябрьда – Ағас хонии тоғынҷыларының кӱні. Тилекейде чирнің ӱзінҷі чардығы арығ-тайғаларнаң чабылча. Оларның соонҷа ағас хонии тоғынҷылары кӧрчелер
Асхыс аймааның арығларында кирек хайди парчатханын Хакасияның чир-чайаан ис-пайы паза экология министерствозының Пирікчулдағы ағас хонии пӧлиинің пастығы Владимир Алексеев чоохтап пирген.
– Владимир Анатольевич, 2007 чылда Россия Федерациязының ағас кодексінде улуғ алызығлар пол парған. Анзы тоғызыңарға хайди теелген?
– Мының алнында аймахтағы Палыхтығ суғ паза Пирікчул аалларда ікі ағас хонии тоғынған. Полғанында ла 150-ер кізі істенген, олар аймах тоғыс толдырғаннар. Полған на хоныхта ағас тимнеҷең цехтар полған. Тоғынҷылар хысхызын ағас узырғаннар, часхызын одыртханнар. Ідӧк олар арығда сыххан ӧрттерні ӱзіргеннер. 2007 чылда наа ағас кодексі алылғанда, арығ тоғынҷылары тоғыстаң сығарылғаннар, техника инженерлері арығҷа хазна комитедінзер парыбысханнар. Хоныхта тоғынған пасха пӧліктердең автоном учреждениелерi тӧстелген, соонаң олар даа чабыл парғаннар. Амғы туста Асхыс аймаанда «Бирикчульлессервис» АУ даа, «Балыксалессервис» АУ даа тоғынминча. Пирікчулда пір ле подразделение халды, ол «Леса Хакасии» учреждениеде тоғынча. Пирікчулдағы паза Палыхтығ суғдағы ағас хоныхтары пӧліктер пол парғаннар. Полғанында пірее 15-ер кізі тоғынча. Тоғынҷылар саны 10 хати хызырыл парған.
– Арығ тоғынҷылары хайдағ тоғыс толдырчалар?
– Россия Федерациязының ӱлгӱлері арығны хайраллирынҷа полномочиелерін орыннарзар пирібіскеннер, піс оларны толдырчабыс. Ӧӧнінде – хайығдағы участоктарыбыста арығ законодательствозы толдырылчатханын сыныхтиры. Ідӧк сыхчатхан ӧрттерні ӱзірерінҷе тоғыстарны тӧстепчебіс, ӧрттер сыхпазынҷа мероприятиелер иртiрчебiс, ол санда ӧрт ӱзірҷеңнерге чоллар пӱдірчебіс, арығларда ӧрттердең тоғыр чир тартчабыс. Аннаң пасха, арығның нааҷылалчатханын сыныхтапчабыс. Участоктар аймах пӧгіннең арендаа пирілче: чурт пӱдіриине, одың тимниріне паза пасхазына. Чӧптезігде пазылған тоғыстар хайди толдырылчатханын сыныхтапчабыс. Хакас Республиканың 68-ҷi законы хоостыра полған на кізее чурт пӱдіриине 100 куб метр ағас узырып аларға чарадылча. Чуртты нааҷылирына 10 чылда пір хати 20 куб метр ағас пирілче. Чыл сай одыңа кізее 20 куб метр позыдылча. Ол закон хоостыра ағас узырарға сағынчатхан чуртағҷылар кирек пічіктер чыып алзалар, піс оларға арығда участок позытчабыс. Кізі пирілген участокта ағас узырыбысса, піс аның тоғызын сыныхтапчабыс. Ӱс чыл аразына ол кізі чуртын пӱдірібізерге кирек. Узырған ағас пасха киректерге парыбысса, штраф салылча. Ідӧк піс ағасты закон хыйыстыра узырылбазын тіп сыныхтапчабыс. Андағ орыннарны таап алзабыс, полицияа искірчебіс. Пыролығ кізі табылза, ағаа протокол пазылча. Піс ол кирекче пічіктерні чарғаа ысчабыс, ӱрегні санапчабыс. Чарғы пастыра ӱрег алылча.
– Асхыс аймаанда арығлар ӧртке удаа хабылчалар ба? Ӧрттернің ӧӧн сылтаа хайдағдыр?
– Пӱӱл Пирікчулдағы ағас хониинда 17 ӧрт санға алылған. Оларның ӧӧн сылтаа – кізілернің арығда салбыр тудынғаны. Ікі ӧртті пастаан кізілер ілезіне сығарылған, олардаң тоғыр киректер аймахтың чарғызынзар ызылған. Пирікчул хыринда арығ 1100 гектарда кӧйген. Пыролығ кізі аал чуртағҷызы полтыр, ол сыыратта хуруғ отты ӧртеен. Аннаң сығара ӧрт арығзар парыбысхан. Ікінҷі ӧрт Тӧӧ суғ хазында сыххан. Палыхчылар, от тамызып, аны хайығ чох артыс салғаннар. Іди ӧрт 500 артиинаң гектарға тарап парған. Чарғы пу киректерҷе чарадығ ам даа сығарғалах.
– Ӧрт сыхса, сірер хайдағ оңдайнаң тоғынчазар?
– Ӧрт сыхханнаңар искіріг читсе, ағас хонии тоғынҷылары ол орынзар сығыбысчалар. Олох туста андар Пирікчулдағы ӧрт ӱзірҷеңнер парчалар. Ӧрт сыххан орынны таап, аның улиин санапчабыс. Прай танығларны чир-чайаан ис-пайы паза экология министерствозы диспетчерiне, ӧрт ӱзірҷеңнер частьынзар искірчебіс. Ӧрт аалларзар читчетсе, аны ӱзірерінде республиканың ӧрттердең тоғыр службазы араласча. Ідӧк піс службанаң, ӧрт чазыдаң арығзар парчатса, пірге тоғынчабыс.
– Хысхызын сірернің организацияңар хайдағ тоғыс апарча?
– Хысхызын піс пӱдіріге, одыңа ағастар узырарына участоктар позытчабыс. Наа чыл ӱлӱкӱн алнында сыбыны узырчатханын хайығда тутчабыс. Часхызын ӧрттер сығарына тимненчебіс, участоктарны арендаа алғаннарның тимненізін сыныхтапчабыс.
– Владимир Анатольевич, сірернің тоғызыңар уғаа алғым. Сӧп-сапты арығда тӧкчеткені сірернің хайииңарға кірче бе?
– Арығда сӧп-сапты тӧкчелерӧк, че андағларны тудып аларға уғаа сидік. Сӧп-сапты тӧгеріне ӧнетін позыдылған орыннар пістің хайиибысха кірбинче. Пирікчул аал хыринда андағ орын пар, че ол муниципалитет хайиина кірче.
– Арығны кірлебезіннер тіп, профилактика тоғызын апарчазар ба?
– Я, апарчабыс. Чир участогын арендаа алчатхан предприятиелер кізілерінең профилактика чоохтазығлары иртірілче. Иділчеткен чӧптезігде олар арығны кірлебестеңер, законодательствоны сайбабастаңар хол салчалар. Че прайзын сыныхтабызарға сидік. Чайғызын патрульға сыхчабыс, арығда тынанчатханнарнаң профилактика чоохтазығларын иртірчебіс, искіріглер таратчабыс.
– Ағастарны закон хыйыстыра узырчатханнарнаң Асхыс аймаанда кирек хайди парча?
– Чылдаң чылға пу сурығҷа сидіксіністер асхынах полып одырча. Мының алнында андағ киректер удаа полған. Кізілер оңарчалар, ӱрег 5000 салковайдаң артых пол парза, сайбағҷыдаң тоғыр уголовнай кирек азылча. Аннаңар кізілер ағастарны закон хыйыстыра узырарға кӱстенминчелер. Че андағ киректер ам даа пол парча.
– Сайбағҷылар ӧӧнінде хайдағ ағасты узырчалар?
– Амғы туста чахсы таллама ағастарны узырбинчалар. Ӧӧнінде одыңны тимнепчеткеннер тутырчалар. Олар, сурыныс пічиин тимнирге хынмин, ағастарны олаңай ла узырып алчалар. Одыңа олар ӧӧнінде хазыңны таллап алчалар. Пӱдіріге узырчатханнарға ағасты сығарарға ӧнетін техника киректелче. Че кемнің килістіре техника пар, олар ағасты закон хыйыстыра узырарға кӱстенминчелер. Оларға кирек пічіктерні тимнеп аларға оой.
– Пирікчулдағы ағас хониинда чылда хай син ағас узырылча паза одыртылча?
– Чыл сай піс ағастарны 120 гектарда одыртчабыс, ағаа хоза, 160 гектарда ағастар пос оңдайынаң ӧсчелер. Узырылған кирі ағастар орнына чиит ағастар читкіҷе ӧсчетсе, ол орыннарда хоза ағастар одыртарға кирек чоғыл. Чылда 100-че гектарда ағас узырылча. Амғы туста Пирікчулдағы арығда наа ағастарны одыртарға орыннар чоғыл. Анзы ідӧк сидік сурығ.
– Арығда участоктарны арендаа алғаннар ағастарны одыртчатханы хайди сыныхталча?
– Оларның ағас одыртар кӧстег полча. Ол кӧстеглер толдырылчатханын сыныхтағда тутчабыс. Предприятиелер ағастарны сыбыра одыртчалар. Кӧзідімге, часхызын наа ағастар одыртылза, піс, орынзар сығып, одыртылған ағастарны санабысчабыс. Ам кӱскӱзін чиит ағастар хайди ӧсчеткенін сыныхтирбыс. Асхынах ағас ӧзіп пастабысхан полза, хоза одыртарға кӱстирбіс.
– Хайдағ ағастар узырыға парарын кем сыныхтапча?
– Анзын піс сыныхтапчабыс. Федеральнай законда ӧнетін нормативтер пар. Аны хоостыра узырыға 101 час ас парған харағайлар, тыттар пирілче. Хазыңнардаң 60 час ас парған ағастарны узырарға чарир. Хузух ағастары кизілбинче. Андағ закон ікі чыл мының алнында сыххан. Аннаң пасха, тузаланысха позыдылған арығларда ла ағастарны узырарға чарадылча. Сағыбаан саайлардаң арачылапчатхан арығларда тоғыстар апарарға чарадылбинча.
– Владимир Анатольевич, алғым чоохтазығ ӱчӱн улуғ алғыс.
Автор :
Чоохтасхан Антон Чертыков
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
| 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
| 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
