ХАРБАХЧЫН ТОҒАСХАН МА?
14.09.2022
Статья
Чоох
Чайғы тустың истіг кӱннері пасталыбысхан. Чалбай турған чазының аймах-пасха чахайахтары, хыринда турчатхан чабыс тағларның оттары, суғ хазындағы ағастар - прайзы ла, кӧгерізіп, кізінің хараан ӧріндірчеткеннер. Кӱн илееде узарап парған, хараағызы, тізең, хысхарабысхан паза чылыбысхан. Хости турчатхан арығ аразында уғаа сіліг полған. Ибіре аалда чуртапчатхан хусхаҷахтарның сарнасчатханы, азах алтында кӧгерісчеткен одыҷахтарның чайхалысчатханы, арығ кии, ырах нимес сууҷахтың хорлапчатханы, чылығ тыныстығ таныҷахтың кізі сазынаң ойнапчатханы - прай пу хайхастығ сом кізінің пазын айландырчатхан, чӱрекке хайдағ-да ӧрініс толчатхан.
Кинетін мындағ сағыс кізее тыс пирбинібісче: хайдағ кӱс мындағ сілігні чайап салған? Хайдағ хайхастығ сіліг чир пістің? «Ӧӧркі чайаан мындағ хайхастығ кӧрімні піске пирген, - тіҷеңнер ӧбекелерібіс. - Кізі - чайаан палазы».
Чыл сай мындағ кӱннерде школадаң тынанарға сыхсабыс, паба-іҷеме полысчабыс. Олар хой хадарҷаңнар. Мин прайзынаң улии полғам. Андағ даа полза, хыс туңмамнаң хада ла чӧрҷеңміс. Чалаң атха мӱніп алып, пӧзік тағ ӱстӱне сых парҷаңмын. Аннаң хости чатчатхан ибіркі ааллар прай кӧрінҷең. Тағ ӱстӱнде чил саапча, сӧрӧн пілдірче, сарнах абытча. Анда узун от ӧспинче. Кӧбізі тастар учурапча. Пірееде аттаң тӱзіп алып, аныңох хыринда чирде одырып, узи пирген полҷаңмын. Усхун киліп, ырах ла нимес парзам, олох тастар ӱстӱнде узун хурт учурап парҷаң.
Аалда миннең тиң олғаннар ибде тикке одырбаҷаңнар. Олар хысхызына от сапчаңнар. Улуғларны клуб хыринаң иртен машина тарта халҷаң, иирде, тізең, ағыл килҷең. Олғаннар тайғада чуртаҷаңнар. Оларны тынанҷаң кӱнде ле мылчаға кирерге ағыл килҷеңнер. Олғаннарнаң хада чіҷең ниме итчеткен ипчі чуртаҷаң. Иирде олар ойнаҷаңнар. Отты совхоз малларына читіре саап алзалар, ибдегілеріне полысчаңнар.
Орғах айында уламох маң чох полҷаң іҷе-пабабысха. Олар прайзы постарының ибдегі малларына хысхызына от сапчаңнар, аннаңар хойларны піс ле кӧрҷеңміс. Тайғадаң ин килген олғаннар прайзы ибдегілеріне от сабарға полысчаңнар. Кем аттығ кӧпен тартча, кем от саапча, кем улам тастирға полысча. Ол оңдайнаң, аал аразында пір дее тыннығ ниме кӧр таппассың.
Пір андағ кӱнде иирзер прай тигір харалыбысхан. Хара пулуттар тигірні туу чабысханнар. Тигір тӧзінде хара тозын кӧдірілчеткен паза чалын чалбырапчатхан. Наңмыр сӱӱледе чаап сыххан. Кӱгӱрт кізі хорғыстығ кӱзӱреен. Тигір тизіл парғанға тӧӧй, кӧнектең не урчатхан чіли пілдірген.
Мин ат ӱстӱнең тӱспинчем. Кинетін чил кӧдіріл килген. Ол хойларны ырах таа сӱр парыбызарға айабас, аннаңар хой алнын ойым чирзер айландырчам. Хойлар улам тың маарас сыхханнар. Поохти турчатхан ӧӧрнің пір хыринаң пір хырина чалаң ойлатчам.
Іди ибір чӧрген туста, анаң на тигір уламох хорғыстығ пол сыххан: чалын ӱзігі чох чалбырапчатхан, кӱгӱрт уғаа тың сатыраан. Мин аттаң сегірібіскем. Паза ла сизінзем, хойлар орныларынаң тибіребістірлер: пайаа піріктіре турған ползалар, амды таразыбыстырлар. Чазағ даа полза, хойларны пір чирде тударға харазып, пазох ла ибіре ойлап чӧрчем. Пола-пола, паза ибір тее полбиныбысхам: пірде хойлар аразына кір парчам, пірде аңдарыл парчам, пірде алнындағыларын кӧр таппин
халчам. Хойларны орныларында тут полбазын анда ла пілінгем...
Ана ол туста наңмыр улам на тың чаап сыххан, чил амырабысхан. Анҷада аттың хайдар-хайдар кістепчеткені истіле тӱскен. Сизінзем, хойларның пазын хазаазар айландырчатханға тӧӧй. Ат хыринзар ойлап парзам, ол, пазынаң пулғап, хойларны ітклепчеткен осхас. Ам, кил, ылғирым килібіскен: таң ӧрінгеніме бе, таң хорыхханыма ба. Пілбес, че пір ле ниме пілдістіг пол парған: полысчаң арғызым хада, мині ол тастабас.
Позым ідӧк, чӱгӱр ле чӧріп, сыбыхтанчам: «Хайдағ хыйғаҷахсың, адыҷаам. Полыс пир мағаа, полыс пир... Тиктең нимес, адыҷаам, сині улуғларым хулунахтох махтаҷаңнарын исчем. Олар тіҷеңнер: «Ат полары хулуннаң». Мин ол чоохтың сын полчатханын ам на оңарчам».
Ибзер килгенде, іҷем ӱрӱкче пу кӱнге паза мағаа айапча. Пабам паза туңмаларым даа ачынчатханға тӧӧйлер. Пабам, ир кізі, піди тіпче: «А-а, палам, харбахчын тоғасхан ма?» Мин аны оңар полбаам, сым на пол салғам, пабам, тізең, кӱлін не салған. Мындағ кӱн соонаң кӧңнім дее чох полған хатап сурастырарға. Пабам даа тапсабаан, мин дее аны ундут салғам.
Соонаң иссем, хости аалда пір ипчіні кӱгӱрт чалыны стол кистінең тӱзіре сааптыр. Пазох пір аалда піске чағын кізіні чох ит салтыр. Ол, кӱгӱрт кӱзӱреп сыхханда, тасхар полтыр. Хызыҷағы хада полып, пазындағы пладын суурып, ағаа пирібістір. Позы, тізең, іди кӱгӱртке саптырыбыстыр тіп чоохтасчаңнар улуғлар.
Піс, палалар, андағ нимее киртінмеҷеңміс, че пу тылаастарның соонда улуға читіре тигір кӱзӱрепчеткенінең хорыхчам. Аны испеен кізілер ам даа киртіне чоғыллар. Пасха чирде ле полча тіп сағынчалар, аннаңар постарын хайраллабинчалар.
Чайғы кӱннер узун пілдірҷең. Азыхха ниме ал чӧрҷебіс? іҷем кӱннің сай тимірдең иткен ікі ортымах синніг питончиктерге сахарнаң аралаан пырыстас паза халас сух пирҷең. Тадылығ ниме чох полҷаң. Тӧгілбезін тіп, чабығның алтына сӱбӱрегестер салыбысчаң, анаң ол тыыда чабыл парҷаң. Піске ол тосхымнығ полҷаң.
Ӏҷем, хыйға кізі, ибдең ал парған пір дее нимені анда-мында тастабаҷаң тіп ӱгретчең. Піс, палалар, іҷенің чооғын матап исчебіс. Пірее нимені чідір салза, кізінің худы чіт парча тіҷең, анаң ол худы чох кізі ағырыбызар алай ӱр дее чуртап полбас тіҷең.
Пір хати чабығнаң хада тузаланчатхан сӱбӱрегезі чіт парған. Ам, кил, аны тілеп парчабыс. Пір дее таппин, пичелге тӱзібістібіс. Худыбыс чіт парды тіп сағынып, уламох хомзынчабыс. Ӏҷемнең дее чочынчабыс, хырызар тіп. Олған туста кізі позының іҷезін паалап пілбинче. Кізіні ле хырысча тіп сағынчазың, пірее хати ӱгреде чоохтанза. Нинҷе чыллар иртіп парды. Ам на іҷемнің хыйға, ӱгредігліг чоохтары уғаа сын полғанын сизінчем.
«Хайран іҷем, уғаа хыйға полтырзың», - тіп сағынчам, орай даа полза. Минің іҷем уғаа кӧп ниме пілҷең: пістің чонның прай кибірліг кип-азағын, ӧдігін тік пілҷең, аймах-пасха ас-тамах пызырҷаң, прай тайығларда арығ хыс паланы араластырҷаңнар. Хыйға кізілернің чуртазынаңар кӧп чоохтаҷаң. Мин аны истіп аларға маңнанмаҷаңмын, соонаң на аның чоохтарын пазып албааныма ачырғанчам.
Пазып таа нимес, истіп тее албаам. Хыйға чоохтарын позынаң хада апарыбысхан...
Пірсінде городтаң килген оолахнаң хада палыхтап парғабыс. Ізіг кӱн турча, палых таа хаппинча. Паза ла полбаста суға сомчабыс, анаң, кӱнге ізіп парған сайда чадып алып, андағ-мындағ нимелердеңер чоохтасчабыс.
Вася пеер аға-ууҷазынзар ааллап килген полған. Ағазы асхырлығ чылғы ибде тутхан. Оолах, тізең, ағаа полысхан. Ол хакас тілін чахсы пілбинчеткен. Хайдаң пілзін зе, городта ӧскен кізі.
Іди кӱнге сістеніп чатчатханда, Вася мағаа позы киҷее чылғылар хадарғанын чоохтапча. Чылғы хадарып, оолах астап партыр. Позы мӱн салған чабас адыҷах таа астаан осхас. Ноғадаңар ат чазыда астаҷаң за? Вася ол адыҷахтың ӱстӱнең тӱспиндір, аны суғарбиндыр даа.
Иирде чылғыларны ибзер сӱр килтір. Ат ӱстӱнең тӱс килгенде, азахтары тал партыр, чадап ла талтаңнапча.
Ағазы, удур пас киліп, пархазынаң сурапча: «Харбахчын тоғасты ба?» Вася, пір дее ниме піл полбин, чоохтапча: «Конь химырт-хамырт, хурсах совсем пропал». Ағазы, тізең, сизін салды, Васяның нимедеңер чоохтапчатханын. Сірерге чи пірее хати харбахчын тоғасча ба?
Татьяна ТЮМЕРЕКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы