IKI ХАРЫНДАС (НЫМАХ)
13.07.2022
Статья
Пір чирде ікі харындас чуртаптыр. Улииның ады Соян полтыр, кічиинің ады - Иван. Пір хати Соян Иванға чоохтапча:
- Син, харындас, піди нимее чит полбассың. Минӧк чіли садығ ит, анда пайирзың.
- Хайдағ даа полза, мин позымның ах кӱзімнең чуртим, - тіпче Иван, - ол хаҷан даа орта полар.
- У, алығ! Кізі ах кӱснең пай пол полбаҷаң!
- Мин, кізіні хаңыртпин, сыннаң чуртим! - тіді Иван.
Ікі харындас, сарыс идіп, кізідең сурарға чараттыр: «Кізі хайди чуртаза пай полар?»
«Сыннаң чуртап полбас» тізе, Иван ниме-ноозын тооза Соянға пирерге; «сыннаң чуртирға кирек» тізе, Соян ниме-ноозының чарымын Иванға пирерге.
- Ӱске читіре сурарбыс, - тіпче Иван.
- Че, чарир, параң, - тидір Соян.
Іди чоохтазып алып, ікі харындас чӧрібісті. Ӱр бе, ас па парғаннар, оларға удур палтызын артын салған пір апсах килир.
Ол апсах читкенде, тохтадып алып, сурчалар:
- Кізі хайди чуртаза пай полар, ағаң? Сыннаң чуртаза ба алай кізі хаңыртса ба?
- Э-э, палаларым! - тидір апсах. - Кізі сыннаң чуртап, пайып полбаҷаң полтыр. Мин киреенҷе ағас узы полдым, че тоғынған нимем харным чирге дее читпинче.
Соян кӱліне тӱсті. «Ам даа ікі хати сурарбыс», - тіпче Иван. Іди кӧр килизелер, ӱс хаңаалығ садығҷы килче. Аны тохтадып алып, ікі харындас сурча:
- Син чоохтап пир піске: кізі сыннаң чуртаза, пай полар ба алай кізі хаңыртып чуртаза, нимее чидер бе?
- Эй, кізілер! - тидір садығҷы. - Мин сыннаң чуртаан ползам, пу ӱс хаңаа товарны хайдаң аларҷыхпын? Мин садығ итчем, пір салковайның нимезін ікее сададырбын. Кізі хаңыртпазам, пірнің нимезін ікее хайди садарҷыхпын? Чох, сыннаң кізі хаҷан даа пайып полбас!
Соян сегір хал чӧр. «Ам пір халды», - тіпче Иван.
Аннаң андарох чӧрібістілер. Ӱр-ас парғаннар, кӧрзелер, хыр пастығ иней кізі килче, холына карт тудын салтыр. Ікі харындас, ол инейні тохтадып алып, сурча:
- Син, ууҷаң, піске чоохтап пир. Кізі хаҷан пай полар: сыннаң чуртаза ба алай кізі хаңыртса ба?
- Кізі сыннаң чуртап, нимее чит полбас, - тіпче пайаағы иней. - Мин тӧлкеҷібін, чииттең сығара тӧлкенең не азыранчам. Чойланмазам, тӧлкені хайди саларҷыхпын? Чох, сыннаң чуртаза, пай пол полбассың!
Ікі харындас иблеріне айлан килгеннер. Соян Иванның ниме-ноозын алған, позын ибдең сығара сӱрібіскен. Иван, чир иб хазып алып, анда чуртапча. Аның кисчең кибі чоғыл, чіҷең ас-тамағы чоғыл. Ипчізі палазынаң астаң астапча, суғдаң сухсапча. Иван, пір кӧнек тудынып, Соянға парды.
- Син, харындас, пір кӧнек ун пирдек.
- Мағаа пір харааң суура саптырзаң, андада пирем, - тидір анзы.
Ӱр бе, ас па сағынған Иван, анаң чоохтапча:
- Че, чарай за, пір дее харахтығ чӧргейбін.
Ікі харындас Соян, Иванның пір харағын суура сабызып, пір кӧнек ун сал пирді. Че ӱр дее полбаан, пір кӧнек ун тоозыл парған. Иван ікінҷізін пазох парды харындазына:
- Син, харындас, пірее кӧнек ун пирерзің ме?
- Саарсых харааң суура саптырзаң, . андада пирем, - тіпче Соян.
Ӱр бе, ас па сағынған Иван: «Че, сабох», - тіпче. Соян, Иванның паза пір харағын суура сабызып, пір кӧнек ун сал пирді. Ол унны тӱрче чееннер, тоозылыбох парды. Амды Иван ипчізіне чоохтапча:
- Мині улуғ чолның хазына апар сал. Мин, харах чох кізі, чахсы чоннаң кіленіп азыранам.
Иванны ипчізі улуғ чолның хазына апар салды. Иван ирткен-парған кізідең кіленіп одыр, че ниме дее тӱспинче. Ӱр бе, ас па одырған, Иван нанып одыр. Іди киле-киле, ағастаң ағасха урун сыххан, пір дее кізі хайынғаны чоғыл, хараа пол парған осхас. Іди харбастыр чӧріп, пір чоон тыт урунғанда, аның ӱстӱне сығып алды. Амды тыт ӱстӱнде, хулах салып, тыңнап одыр. Тӱрче поларынаң чоох истіл сыххан: чоон тыттың тӧзінде ікі айна чоохтасчадыр:
- Иванның харағын Соян ікі кӧнек ун ӱчӱн суура саап салтыр, - тіпче пірсі. - Пу тыттың чуғын сӱртсӧк, ол харахтығ пол парар.
- Тігі улуғ тиремнедегі чонны мин суғдаң майыхтырчам, - тіпче ікінҷізі. - Наңмыр чағдырбинчам, суғ ағыспинчам. Малның чағында оттаҷаң оды чоғыл, ісчең суу чоғыл. Чон пілбинче, тиремне азағында чуртапчатхан иней-апсахтың хазаазында улуғ хазың ӧсче. Тооза суғ ол хазыңның алтында, аны ходыра толғабысса, прай ла оймах-осхыл чирдең суғ сығып ағар. Анда наңмыр чаар, чирнің оды ӧзер.
- Ол тиремнедегі пай садығҷының чалғыс хызы улуғ ағырығ, харах чох чатча, - тіпче пірсі, - ол хысты улуғ хамнар даа имнеп полбинчалар.
Таң атып одырғанда, ікі айна пілдірбин пардылар. Иван, чирге тӱзіп, тыт тӧзін харбастырғанда, нинҷе-де чух холына кір парған. Аны харағына сӱртібіскенде, харах чох Иван харахтығ пол парды. Тыттың чуғын чыып алып, Иван чӧрібісті. Ӱр бе, ас па парған, пір аалға читті. Кӧрзе, сынабох: ісчең суғ чох мал мӱӱресче, чон ылғасча.
- Мин суғ чох чирде суғ ағызарын пілчем, - чоохтапча Иван ол чонға. Анаң ол чоннаң хада аал азағында чуртапчатхан иней-апсахтың хазаазына парған. Кӧрзелер, сынап таа, улуғ хазың турча. Чоннаң ол хазыңны ходыра толғабысханнар. Сах андох суғ, сығара атығып, прай оймах-осхыл чирлерге ах сыххан. Тигірге пулут тартылып, наңмыр чаап сыххан, чазыларда от ӧс сыххан.
Ол чоннаң анымңохтазып, Иван чалғыс хыстығ пай садығҷаа парды.
- Мин синің хызыңны имнирҷікпін, - тіпче Иван пай садығҷаа.
- Минің харах чох хызымны харахтығ ит салзаң, - тіпче садығҷы, -хызымны сағаа пирербін, имнеп полбазаң, мойның кис салам.
- Че, чарир, - тидір Иван, - че хызыңны албаспын. Аның орнына прай ис-пайыңны чонға тооза ӱлирзің.
Пай садығҷы аар-пеер полған, ирік чохта чаратхан. Иванны ағырығ хыссар кир парғаннар. Иван чоон тыттың чуғын ол хыстың ікі харағына сӱртібісті. Харах чох хыс харахтығ пол парды, ағырии чазыл парды.
Анаң Иван чох-чоос чонны чығдырыбысхан паза пай садығҷының ис-пайын чонға ӱлебіскен. Позына пір хаҷаа ун алған, пір чахсы ат кӧліп, чӧр сыххан.
Ӱр бе, ас па парған, чир-сууна читкен. Чир ибінің ізиин азып, кірзе, ипчізі паза палалары илеп-чудап партырлар. Амды пулар хызыхпин чуртабыстылар.
Соян харындазы кӧрзе, Иван харахтығ пол партыр, чаы аттығ, кіленіп тее чӧрбинче.
- Син, Иван, харах чох полбаазың ма? Пір хаңаа унны, пу чахсы атты хайдаң алдың?
Иван, чазырбин, хайди полғанын прай сынынаң чоохтап пирді. Иванның чооғын истіпхс, Соян сыдап полбады:
- Мин дее, ол чоон тыттың ӱстӱне сығып, ол ікі айнаның чооғын истерге!
Ол, сах андох тайғазар парып, чоон тытты таап алған. Анаң тыт ӱстӱне сығып, одырып алды. Хараа пол килгенде, ікі айна читті.
- Иван хайдаң піліп, пу чоон тыттың чуғынаң харағын имнеп алды полар? - тіпче пірсі.
- Мин тігі тиремненің суун тооза хурутхан полғам, - тіпче ікінҷізі. -Чон хайдаң піліп, улуғ хазыңны ходыра тартты ни зе?
- Э, - тіпче пастағызы пазох, -алай тыт ӱстӱнде тыңнапчатхан кізі пар ба?
Іди чабалланызып, ікізі дее чоон тыт ӱстӱне тырласпинаң сығара учух килділер. Кӧрзелер - кізі одырча.
- А-а! - тісчелер ікі айна. - Пу полған ноо, пістің чооғыбыс тыңнаан кізі!
Соянны хапханнар, чоон тыт ӱстӱндӧк ӱзе-чара тартып, ӧдір салдылар.
Иван, Соянның чуртына кіріп, аннаң андар пайып, чырғап-мӧтеп чуртап сыххан.
Макар ДОБРОВ
«Хакас чонының нымахтары» книгадаң алылған
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы